1/Đã có những thời điểm phim tài liệu Việt Nam, trong đó nổi bật là mảng đề tài lịch sử, liên tiếp giành nhiều giải thưởng quốc tế, trở thành đại diện tiêu biểu cho mảng phim tài liệu khu vực. Đáng tiếc là sau đó, phim tài liệu vắng bóng dần. Không chỉ ở các cuộc liên hoan phim (LHP), giải thưởng quốc tế, mà thống kê của từng đơn vị sản xuất cũng minh chứng rõ sự sụt giảm.
Tín hiệu đầu tiên cho thấy mảng phim tài liệu lịch sử khởi sắc trở lại là tại LHP Việt Nam lần thứ 21 vào cuối năm 2019, có 29 bộ phim thuộc sáu đơn vị tranh giải tại hạng mục phim tài liệu. Bông sen vàng thuộc về phim “Chông chênh” (đạo diễn Tạ Quỳnh Tư), Bông sen bạc thuộc về hai phim “Chư Tan Kra” (đạo diễn Vũ Minh Phương) và “Joris Ivens và Ngọn gió Việt Nam” (đạo diễn Nguyễn Hoàng Lâm). Sau nhiều mùa theo dõi các LHP trong nước và quốc tế, đặc biệt những kỳ LHP tài liệu châu Âu - Việt Nam, đạo diễn, NSND Nguyễn Hữu Phần nhận xét: “Nhiều chục năm qua, các nhà làm phim tài liệu thường áp dụng chung công thức cũ kỹ nên phim na ná nhau. Dân tộc ta là cái nôi của nhiều đề tài hấp dẫn, vô số câu chuyện gốc đầy độc đáo, xúc động, nhân văn... nhưng khi lên màn ảnh, cách kể của từng phim vẫn thiếu cá tính, sự hấp dẫn và đổi mới cần thiết để tạo nên dấu ấn. Không ít nhà làm phim đi theo lối mòn, quen với quy trình làm phim theo kế hoạch được đầu tư, khai thác lại những câu chuyện đã được xã hội tiếp nhận”. Nhưng nhìn vào hiện tại, đạo diễn Nguyễn Hữu Phần vẫn khẳng định: “Dù vậy, vẫn có một số gương mặt nổi bật làm nên hy vọng”.
Đạo diễn Tạ Quỳnh Tư (sinh năm 1980) đã giành được nhiều giải thưởng uy tín, như: Huy chương vàng Liên hoan Truyền hình toàn quốc lần thứ 33 (2013), Cánh diều vàng năm 2016 - 2017, Giải A Giải Báo chí quốc gia (2017), Bông sen vàng tại LHP Việt Nam lần thứ 21 (2019)… Cùng tuổi Tạ Quỳnh Tư, đạo diễn Vũ Minh Phương với phim tài liệu “Chư Tan Kra” đã liên tiếp giành giải thưởng Cánh diều vàng năm 2019, Bông sen bạc tại LHP Việt Nam lần thứ 21 và giải A, giải thưởng 5 năm Bộ Quốc phòng (2014 - 2019). Đây là dấu ấn quan trọng khẳng định tài năng, tâm huyết của các đạo diễn thế hệ đầu 8X.
2/Yếu tố đặc biệt khiến tác phẩm của Tạ Quỳnh Tư, Vũ Minh Phương tạo được dấu ấn và thành công chính là cách đổi mới trong lựa chọn, khai thác đề tài. Bộ phim tài liệu “Đường về” của Tạ Quỳnh Tư không kể lại hành trình vất vả của công việc tìm kiếm hài cốt liệt sĩ mà khai thác các mảnh ghép còn ít được biết đến ở bối cảnh hậu chiến qua tình huống có thật: nhầm lẫn trong quá trình tìm mộ và cách ứng xử đầy nhân văn của những Bà mẹ Việt Nam Anh hùng. Cảnh cuối phim, hình ảnh hai người mẹ ở tuổi ngoài tám mươi nắm tay nhau ra thăm mộ, vừa đi vừa thủ thỉ: “Tôi với bà thắp hương cho con mình, thôi thì con chung bà ạ” đã mang lại nhiều xúc động cho khán giả. Đây là phim tài liệu không lời bình, phong cách quen thuộc của Tạ Quỳnh Tư. Với phim tài liệu “Chư Tan Kra”, để cô đọng được khoảng 30 phút lên màn ảnh, đạo diễn Vũ Minh Phương đã có hàng chục chuyến đi, mỗi chuyến dài cả tháng, theo chân các cựu chiến binh Trung đoàn 209 vào dãy núi Chư Tan Kra (huyện Sa Thầy, Kon Tum) tìm hài cốt liệt sĩ. Ê-kíp Điện ảnh Quân đội nhân dân chỉ có sáu người, gồm: đạo diễn, biên kịch, quay phim, phụ quay, thu thanh. Để không bỏ lỡ những khoảnh khắc quý, đoàn liên tục phải làm việc theo nhóm. Đạo diễn chia sẻ, hành trình đầy ý nghĩa của các cựu chiến binh đã tiếp thêm động lực để anh và đồng nghiệp quyết tâm thực hiện bộ phim dù gặp nhiều thử thách. Ngoài nội dung xúc động, “Chư Tan Kra” thể hiện sự dấn thân quyết liệt để sáng tạo, mang đến góc nhìn mới cho khán giả.
3/Ngôn ngữ, góc nhìn và nhiệt huyết của những nhà làm phim trẻ đang đem lại nguồn cảm hứng tươi mới cho phim tài liệu lịch sử. Đại diện Hãng phim Tài liệu và Khoa học T.Ư cho biết, tính từ năm 2017 đến nay, có gần một nửa số phim tài liệu hãng sản xuất không sử dụng lời bình mà thay vào đó là dùng lời kể chuyện của nhân vật. Trong dịp Quốc khánh 2/9 này, Điện ảnh Quân đội nhân dân ra mắt trọn bộ 22 tập phim tài liệu “Con đường đã chọn” sau khoảng thời gian bốn năm thực hiện (2018 - 2021). Xuất hiện bên cạnh đội ngũ nhà làm phim gạo cội, như: các NSND Đặng Xuân Hải, Lê Thi, Lưu Quỳ, NSƯT Phạm Huyên, những nhà biên kịch Phạm Minh Lợi, Hà Đình Cẩn, Lại Văn Sinh, Lê Ngọc Minh… là thế hệ đạo diễn trẻ nhiệt huyết: Nguyễn Hoàng Lâm, Đặng Thái Huyền, Bùi Chí Trung, Phạm Hồng Thắng, Nguyễn Thanh Hùng…
