Chả còn gì
A Mừ từng là học sinh học giỏi nhất lớp ở Trường THCS Y Tý (huyện Bát Xát, Lào Cai). Học xong, Mừ đi Hải Phòng làm thuê. Mấy năm xa nhà lại chẳng có chuyện gì. Mọi thứ chỉ xáo trộn khi công việc phụ việc nhà hàng của Mừ phải tạm nghỉ do Covid-19. Cậu về nhà, những ngày nhàn rỗi lại đúng lúc vùng đất biên giới của cậu nháo nhào vì cơn sốt đất.
Y Tý là một trong sáu phân khu trọng điểm của Quy hoạch tổng thể phát triển khu du lịch quốc gia Sa Pa, đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Ngày 7-7-2020, Sở Giao thông vận tải Lào Cai và UBND huyện Bát Xát cũng công khai Quy hoạch chung xây dựng khu đô thị Y Tý. Trong tương lai, Y Tý hướng tới mục tiêu xây dựng đô thị loại IV.
Người ta thi nhau đổ lên Y Tý để tìm kiếm những cơ hội kiếm lời. Và chỉ trong hai tháng ở nhà, Mừ đã ký tên bán đứt mảnh đất ước chừng 4.000 m2 với giá 800 triệu đồng. Là Mừ kể rằng, những cuộc đỏ đen ban đầu chỉ để cho vui, rồi đúng với câu “con bạc khát nước”, càng thua cậu càng muốn gỡ. Mà kỳ quái là cứ thua là có người bên cạnh khích cậu chơi tiếp, sẵn sàng bơm tiền cho cậu chơi. Đỉnh điểm có lần, người ta khóa cả cửa, không cho cậu về để chơi nốt ván. Chuyến đấy cậu thua trắng 150 triệu. Mừ nhẩm tính: “Em chơi nhiều lần, lần đầu là ở chợ mất 50 triệu. Lần sau là 160 triệu, lần nữa 150 triệu…”. Những con số mơ hồ dần, vì chính Mừ cũng không thể thống kê mình đã thua bao nhiêu tiền. Chỉ biết giấy vay tiền đã lên tới tiền tỷ. Và giải pháp duy nhất là bán đất. Ngay lập tức, người vẫn bơm tiền cho cậu giới thiệu người mua, nghe đâu ở thành phố Lào Cai lên chơi. Mảnh đất vườn nằm trong quy hoạch mới nhất, được ký sang tay nhanh chóng với giá 700 triệu. Bán thêm một mảnh đất thổ cư 150 triệu, Mừ còn nợ 200 triệu. Số tiền này được người cho vay hứa sẽ không lấy lãi trong hai năm tới, vì cậu đã bán đất cho đúng người mà anh ta giới thiệu.
Máu đỏ đen của Mừ chỉ tạm dừng, khi một lần cậu phát hiện đối phương giấu bài dưới chiếu. “Em mà có con dao là em chém rồi”, Mừ ấm ức. Cậu bạn ngồi bên cạnh cười: “Chém sao”. Cậu bạn cũng thua bạc, nhưng “Em thua ít, 200 triệu thôi”. Nói “thôi” nhẹ vậy là vì cậu cũng đã bán một mảnh đất 5.000 m2, nhưng đất không nằm trong quy hoạch nên chỉ được 500 triệu thôi. Chẳng một giấy tờ nào, người ta bảo ký gì thì ký. Thậm chí Mừ cũng không biết chính xác mảnh đất của nhà mình diện tích ra sao.
Những cuộc mua bán đất ở Y Tý, để trả nợ, hoặc để làm gì khác vẫn diễn ra âm thầm, giống như một cơn sóng ngầm. Ngay cả khi cả nước đang mải lo đối phó với dịch Covid, ngành du lịch Lào Cai nói chung gần như đóng băng, thì riêng Y Tý vẫn thấy dập dìu khách lui tới. Chủ một homestay ở đây bảo khách vẫn đông, chủ yếu là để xem đất.
Phó Chủ tịch UBND xã Y Tý Hà Ngọc Linh bảo rằng, sau khi có quy hoạch để Y Tý lên đô thị, ở bề mặt cũng chưa có gì xáo trộn: “Xã vẫn đang nghiên cứu vấn đề sắp xếp mặt bằng để hỗ trợ cho gia đình di dân”. Nhưng ông cũng nhìn nhận việc những cuộc mua bán đất đai mỗi khi có một bản quy hoạch ra đời là chuyện không chỉ riêng Y Tý: “Xã cũng coi đây là việc quan trọng, cũng giao cho công chức chuyên môn, thành lập tổ tuyên truyền bằng băng-rôn, khẩu hiệu, bằng loa trong các buổi họp thôn, không mua bán đất trái phép ảnh hưởng sau này”. Nhưng lẽ dĩ nhiên, chẳng có một báo cáo nào về những cuộc trao tay như nhà Mừ. “Nhưng các hoạt động mua bán trao đổi đất ở Y Tý đều là hoạt động dân sự, chưa có một cơ quan tổ chức nào thông qua chính quyền địa phương về mặt pháp lý ấy. Sau khi xã tổ chức tuyên truyền thì bà con cũng nhận thức mua bán đất không qua chính quyền thì không đúng quy định pháp luật. Hai là trường hợp cò đất lợi dụng quy hoạch, lợi dụng nhận thức của bà con lên đây cũng có xảy ra. Vấn đề này xã sớm ngăn chặn và tổ chức tuyên truyền cho bà con”, ông Linh nói.
Hỏi Mừ rồi bán hết đất sẽ làm gì, Mừ im lặng. Khoản nợ 200 triệu vẫn còn lơ lửng. Ngày mà cậu sẽ tiếp tục đi làm vẫn còn xa, khi mà cuộc sống vẫn chưa hoàn toàn bình thường mới sau dịch.
A Hờ, chủ một homestay ở trung tâm xã cũng bảo, cậu có một mảnh đất nông nghiệp khai hoang. Chỗ đất có vẻ là đất đẹp, người ta đã trả cậu tám tỷ. Cậu từ chối: “Chị có biết mấy đứa ngoài kia không? Cũng bán hết đất đấy, giờ chả còn gì, chỉ còn vợ”. Có người bán đất để xây một căn nhà, có người bán để trả nợ cho những cuộc đỏ đen chẳng hiểu sao bỗng nhiên nhiều đáng kể từ ngày có quy hoạch.
Dẫu sao thì…
Mấy tháng trước khi dịch Covid-19 bùng phát trở lại, Y Tý gây xôn xao bởi một loạt cọc bê-tông và chòi ngắm cảnh bỗng nhiên mọc ra ở nơi gốc cây thiêng công viên Choản Thèn. Công trình nhanh chóng bị đình chỉ và di dời về điểm khác. Một tuần sau khi công trình gây xôn xao, gặp Phó Chủ tịch Lồ A Lừ, ông thanh minh từ cửa: “Khổ lắm, lúc mới bảo xây chúng tôi có kiến nghị làm cọc giả gỗ rồi. Mà tôi cũng có biết có cái chòi đâu”. Tờ trình về đề xuất kinh phí xây dựng khu vực công viên thôn Choản Thèn, như ông Lừ đưa, chỉ có việc tu bổ, tôn tạo sân bê-tông giả đất, tôn tạo kè đá, tường rào đá, làm thêm lan-can và xi-măng giả gỗ. Tổng kinh phí cho công trình này là 40 triệu đồng. Nhưng việc công trình làm xong xã mới biết thì ở Y Tý cũng không lạ.
Năm ngoái, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lào Cai thực hiện phục dựng năm ngôi nhà cổ và xây dựng nhà văn hóa cộng đồng. Kinh phí xây dựng nằm trong dự án Bảo tồn thôn truyền thống dân tộc Hà Nhì tại thôn Choản Thèn (triển khai từ 2019-2020). Choản Thèn cũng được Chính phủ Australia tài trợ khoảng 1,5 tỷ đồng thực hiện dự án Du lịch cộng đồng do phụ nữ Hà Nhì làm chủ. Nhưng những việc tu bổ này: “Do Sở chứ mình không liên quan tý nào. Cứ tổ chức rồi mình cử một người ở xã dẫn đi phối hợp còn các thứ do Sở tự bố trí” - ông Lừ giải thích. Đơn cử như việc tu bổ cổng thôn Choản Thèn, ông Lừ nói xã cũng đã có công văn đề nghị cái cổng ấy nên điều chỉnh lại, để ô-tô có thể vào được. Nhưng văn bản đề nghị thì cứ đề nghị, còn phía thi công thì cứ thi công thôi. Ý kiến cũng như một hòn sỏi ném xuống mặt hồ yên tĩnh, thậm chí còn chẳng tạo ra đợt sóng nào. Cái cổng làng đã hoàn thành, theo như bên thi công thì vốn là không phải dành cho ô-tô vào. Vậy là cán bộ văn hóa xã tặc lưỡi.
Choản Thèn là điểm dự tính sẽ thành điểm sáng để bảo tồn văn hóa dân tộc Hà Nhì. Nhưng ngoài căn nhà cộng đồng tới giờ vẫn để trống và hầu như chỉ dành kinh doanh homestay một cách hạn chế, cũng chưa thấy khai thác được gì thêm. Hôm tới Choản Thèn, chúng tôi gặp ông Chu Thó Xe đang ngồi đan giỏ ngoài sân. Có vẻ như quay phim chụp ảnh đều phải qua tìm ông, để kiếm tìm hình ảnh một bóng dáng người Hà Nhì với nghề thủ công truyền thống. Ông Xe bảo ở đây biết đan mâm tre còn có hai người thôi. Nhưng lâu rồi ông chẳng đan nữa. Ngoài 80 tuổi, ông bảo cũng chẳng còn sức để giữ cái nghề làm nên đặc sắc của người Hà Nhì Y Tý. Trong lúc ấy, Ly Xá Xuy, chủ nhân một homestay ăn khách ở Y Tý bảo để mua mấy cái mâm truyền thống của người Hà Nhì làm nơi tiếp khách, cậu phải đi tận… Lai Châu tìm kiếm.
Ở trung tâm xã, người ta dán công khai một bản Điều chỉnh và mở rộng một quy hoạch chi tiết xây dựng trung tâm xã Y Tý. Theo đó, tổng diện tích lập quy hoạch là 10,9 ha. Trong đó, phần đất biệt thự gồm 21 lô rộng 31.461,4 m2. Mục đích xây dựng công trình dạng ở biệt thự, mật độ xây dựng tối đa 48-79%.
Ở một phía khác, nằm ngoài bản vẽ ấy, Ly Xá Xuy - chàng trai Hà Nhì từng lên báo với cái danh xưng “Y Tý tất tần tật” bảo rằng, cũng chẳng biết cái homestay của cậu sẽ bao nhiêu phần nằm trong quy hoạch. Giờ cậu cũng chưa nghĩ tới đầu tư thêm gì xa xôi: “Thôi em cứ làm, đến đâu hay đến đấy”.
Dẫu sao thì, nói như lời một vị khách tới Y Tý: “Nhìn quanh đây vẫn thấy có người Hà Nhì làm kinh tế, homestay vẫn của người bản địa. Chứ như Tà Xùa, toàn thấy người dưới xuôi cả”…
