Nhiều nhà sử học sau này đều thống nhất quan điểm rằng, chinh phục mũi Hảo Vọng là phát kiến mở đường, đánh dấu bước ngoặt tiến tới thời đại khám phá của châu Âu.
Chinh phục mũi Hảo Vọng
Theo Three Minute History, trong nhiều thế kỷ, mũi Hảo Vọng đã là một biểu tượng của khát vọng mở ra con đường đến với Ấn Độ, mảnh đất huyền thoại luôn ám ảnh phương Tây suốt nhiều thế kỷ. Muốn hiểu rõ điều đó, phải biết được vai trò của mũi Hảo Vọng trên bản đồ địa lý thời ấy. Đây là một dải đất dài khoảng 2 km, nằm ở vùng cực nam châu Phi, là điểm xa nhất trên bán đảo Cape. Khi kênh đào Suez chưa ra đời, đi dọc bờ biển châu Phi rồi vượt qua mũi Hảo Vọng là tuyến đường biển duy nhất để tới Ấn Độ.
Khu vực này có địa hình đồi núi ghồ ghề, hiểm trở, nhiều vách đá, là giao điểm của các dòng hải lưu, các vùng nước nóng lạnh, những hệ thống thời tiết khác nhau. Cộng thêm hình dạng cánh cung đặc biệt, tạo thành một vùng biển đặc biệt khắc nghiệt, nhiều lốc xoáy và các bãi ngầm, việc chinh phục mũi Hảo Vọng là nhiệm vụ rất khó khăn. Trong một thời gian dài, người Tây Âu từng tin rằng, châu Phi là lục địa không thể đi vòng quanh bằng đường biển.
Mọi thứ chỉ thay đổi vào cuối thế kỷ 15, dưới thời của Hoàng tử Bồ Đào Nha Henrique, người sau này sẽ được hậu thế đặt biệt danh Henrique “Nhà hàng hải”. Ý thức được vai trò của các tuyến đường biển mới, Henrique đã thuyết phục Vua John II và trở thành người bảo trợ cho hàng loạt chuyến thám hiểm, nổi bật trong số đó là chuyến chinh phục mũi Hảo Vọng của Bartolomeu Dias (1488) và chuyến đi biển đầu tiên tới Ấn Độ của Vasco da Gama 10 năm sau.
Hành trình của Dias bắt đầu từ Lisbon (Bồ Đào Nha) vào khoảng tháng 8/1487 với một hạm đội gồm hai hoặc ba tàu caravel (loại thuyền có hai tới ba buồm, nhỏ và cơ động). Họ đã đi xuôi xuống phía nam Đại Tây Dương, ven bờ biển châu Phi, xa hơn bất kỳ người châu Âu nào trước đó. Trên đường đi, họ mang theo các cột đá hình thập giá làm mốc đánh dấu hành trình.
Khoảng tháng 12, đoàn thám hiểm đi chậm dọc bờ biển Namibia rồi đổi lộ trình, xuôi về biển tây nam. Các nghiên cứu sau này tin rằng có hai giả thuyết: Dias chủ động thay đổi lộ trình để tận dụng các luồng gió biển thuận lợi hơn, hoặc ông buộc phải thay đổi vì một cơn bão lớn đã đẩy họ ra xa bờ.
Dù nguyên nhân cuối cùng không rõ ràng, đoàn thám hiểm vẫn đã tiến sâu xuống tây nam đại dương, tạo thành một lộ trình vòng cung dài. Cũng nhờ vậy, đến đầu tháng 2/1488, họ đã vượt qua mũi đất phía nam của lục địa. Nhận thấy đường bờ biển bắt đầu thoải dần theo hướng đông bắc, Dias khẳng định đoàn thám hiểm của ông đã vượt qua mũi đất cực nam châu Phi.
Họ đi thêm khoảng 1.000 km tới một mũi đất khác mang tên Kwaaihoek. Tại đây, cuộc tranh luận nổ ra. Nguồn dự trữ trên tàu cạn kiệt, nhiều sĩ quan cho rằng, đã đến lúc quay về Bồ Đào Nha trong khi Dias vẫn muốn tiếp tục hành trình. Cuối cùng, ông phải nhượng bộ. Trên đường về, đoàn thám hiểm đã đi đủ gần đất liền và đặt chân xuống mũi Hảo Vọng vào tháng 5/1488. Dias đặt tên cho dải đất huyền thoại này là mũi Bão táp. Sau này, Vua John II nhận thức rõ hơn về vai trò đặc biệt của mảnh đất này và tiềm năng xây dựng một tuyến hàng hải mới, nên đã đổi tên nó thành mũi Hảo Vọng.
Sau này, người ta biết được mũi Hảo Vọng không phải là cực nam châu Phi. Vinh dự ấy thuộc về Mũi Agulhas, nằm cách đó khoảng 150 km về phía đông. Agulhas mới là mũi đất xa nhất của lục địa châu Phi, nơi được tính là điểm giáp ranh giữa Đại Tây Dương và Ấn Độ Dương. Tuy nhiên, độ khó thực tế và những truyền kỳ chung quanh mũi Hảo Vọng đã giúp nó tiếp tục giữ vững tiếng tăm của mình.
Không còn nhiều tài liệu về chuyến đi của Bartolomeu Dias sau trận động đất ở Lisbon hồi năm 1755, khiến gần 40.000 người chết, phá hủy nhiều nhà cửa, kho tàng, thư tịch. Tuy nhiên, các ghi chép còn sót lại cho thấy thành tựu của Dias đã không được đánh giá đúng mức. Ông vì thế không nhận được những phần thưởng đặc biệt cho phát kiến tầm cỡ của mình.
Dấu ấn lớn kế tiếp của Dias là tham gia thiết kế tàu Sao Gabriel, soái hạm mà Vasco da Gama đã sử dụng trong chuyến đi tới Ấn Độ vào năm 1498. Đến năm 1500, trên một hành trình khác tới Ấn Độ, Dias tử nạn khi con tàu ông chỉ huy rơi vào cơn bão. Nơi ông tử nạn nằm rất gần mũi Hảo Vọng, như là lời nhắc nhở tới hậu thế về khám phá vĩ đại của ông.
Tuyến đường biển huyền thoại
Tuy nhiên, việc Bartolomeu Dias chinh phục thành công mũi Hảo Vọng không đồng nghĩa mọi con thuyền đều có thể an toàn hướng tới châu Phi. Trong nhiều thế kỷ sau đó, vùng biển này đã ghi nhận hàng loạt tai nạn hàng hải nghiêm trọng từ nhiều quốc gia khác nhau. Sự hiểm trở của vùng biển này và hạn chế công nghệ thời đó vẫn đặt ra thách thức cho những con thuyền từ châu Âu.
Theo African Roots And Routes, để cải thiện tình hình, nhà cầm quyền đã tiến hành xây dựng nhiều hải đăng hơn, truyền tai nhau các “bí kíp” vượt biển, từng bước khiến mũi Hảo Vọng không còn là một thách thức. Cũng trong quãng thời gian này, mũi Hảo Vọng đã chứng minh vai trò to lớn của nó trong sự phát triển thương mại châu Âu và kết nối thế giới.
Trong gần bốn thế kỷ, đây là tuyến đường biển duy nhất kết nối Tây Âu tới Ấn Độ và các vùng khác của châu Á. Nó đã thay thế vai trò của “Con đường tơ lụa” vốn khó đi, hiểm trở và luôn có những toán cướp hiện diện. Nó cũng giúp các quốc gia Tây Âu không còn phụ thuộc vai trò trung gian của người Arab, cho phép họ kết nối trực tiếp, mạnh mẽ tới Ấn Độ và xa hơn là Trung Quốc.
Cả sau khi kênh đào Suez đi vào hoạt động năm 1869, vị trí của tuyến đường mũi Hảo Vọng vẫn rất quan trọng. Các thương thuyền không phải lo ngại bất ổn về chính trị và nguy cơ cướp biển như khi đi qua Địa Trung Hải cùng Biển Đỏ. Nhiều siêu tàu container trọng tải cực lớn, tàu chở hàng hóa đặc biệt hay các hạm đội tàu chiến vẫn chọn tuyến đường mũi Hảo Vọng như là con đường ổn định và tin cậy hơn. Vụ tàu container Ever Given mắc cạn ở kênh đào Suez hồi năm 2021 từng khiến nhiều tàu phải chuyển lộ trình về hướng mũi Hảo Vọng, qua đó tái khẳng định tầm quan trọng của tuyến đường biển xa xưa này.
Mũi Hảo Vọng ngày nay vẫn giữ được nhiều nét nguyên sơ và là một phần quan trọng của Công viên Quốc gia Núi Bàn, điểm du lịch nổi tiếng của Nam Phi. Mũi đất này sẽ luôn có một vị trí đặc biệt trong lịch sử chinh phục thiên nhiên của nhân loại.
Khám phá tuyến đường mũi Hảo Vọng cũng dẫn tới sự thay đổi mạnh mẽ về kinh tế - xã hội các vùng đất chung quanh. Năm 1652, Công ty Đông Ấn Hà Lan đặt một thuộc địa tại bán đảo Cape, thuộc địa đầu tiên ở vùng Nam Phi. Đây sẽ sớm trở thành điểm tiếp tế lương thực, nhiên liệu, trạm tiếp sức đầu tiên cho tham vọng của người Tây Âu, để họ tiến xa hơn về Ấn Độ, sâu hơn vào nội địa châu Phi.
Giống như các phát kiến địa lý quan trọng khác, quá trình thuộc địa hóa châu Phi cũng đã được đẩy nhanh hơn nhờ khám phá của Dias. Vương triều Bồ Đào Nha chinh phục được mũi Hảo Vọng và mở ra thời kỳ thịnh trị của họ ở châu Âu. Thương nghiệp Bồ Đào Nha phát triển mạnh trong giai đoạn này nhờ nắm trong tay độc quyền hạt tiêu, đinh hương. Tuy sau đấy, vùng đất này trở thành thuộc địa của Anh, cường quốc hàng hải mạnh nhất, Bồ Đào Nha vẫn kịp củng cố sức mạnh của họ bằng một loạt thuộc địa gần đó như Angola, Malawi hay Mozambique.
Vùng dân cư chung quanh mũi Hảo Vọng và thuộc địa Cape cũng là cơ sở dẫn tới sự ra đời của quốc gia Nam Phi, một trong những nền kinh tế hàng đầu châu Phi. Cape Town vẫn là hải cảng quan trọng bậc nhất khu vực, công xưởng sửa chữa thuyền bè nổi tiếng.
