Có nguy cơ mai một
Vào những đêm tối ở làng Kavin Paris, xã Lâm Đớt, A Lưới, ánh lửa bập bùng vẫn thắp sáng những khuôn mặt chăm chú lắng nghe câu chuyện sử thi "A Chất" từ người già. Dưới bầu trời đầy sao, như những đốm than bay lên từ bếp lửa trong nhà rông, lời kể của trưởng làng Ra Pat Trình vang lên sống động, hấp dẫn người nghe.
Ông kể về A Chất, chàng trai lớn lên giữa buôn làng. Khi trưởng thành, A Chất không chỉ chiến đấu chống lại kẻ thù mà còn đối mặt với các thế lực để bảo vệ quê hương, giải quyết xung đột giữa hai làng và bảo vệ cộng đồng. A Chất thể hiện sức mạnh phi thường qua các công việc như săn bắn, hái lượm, trồng trỉa, và xây dựng lại làng sau đại hồng thủy. Bên cạnh đó, là câu chuyện về tình yêu và gia đình, với A Chất trải qua nhiều thử thách để có vợ.
Tuy nhiên, câu chuyện về A Chất đang phải đối mặt nguy cơ bị lãng quên. Già làng Ra Pat Trình chia sẻ rằng, trước kia, sử thi “A Chất” được truyền lại qua những đêm kể chuyện bên bếp lửa, nhưng nay, khi các gia đình tách ra, sinh hoạt tập thể dần mất đi, việc truyền lại những câu chuyện cũng trở nên khó khăn hơn. Sử thi dài và cần phải được kể liên tục, không đứt đoạn, và thường có sự tham gia của nhiều người, nhưng giờ đây, không nhiều người trẻ có thể nhớ hết.
Già làng Hồ Thanh Xoa (xã A Ngo, huyện A Lưới), một nhân chứng sống của truyền thống này, tiếc nuối nói rằng: “Ngày xưa, cha ông tôi có thể kể suốt đêm về A Chất, nhưng giờ đây, ngay cả tôi cũng chỉ nhớ được một nửa câu chuyện”.
TS Kê Sửu cũng chia sẻ một ý tưởng táo bạo: “Sử thi “A Chất” có thể được chuyển thể thành phim truyện và kịch, để qua những hình thức nghệ thuật sinh động, người dân và du khách sẽ hiểu rõ hơn về những giá trị văn hóa của Tà Ôi, Pa Cô”.
Cách nào phù hợp dòng chảy hiện đại?
Với sự mất mát dần của những câu chuyện truyền thống, không ít người đã và đang nỗ lực bảo tồn di sản này. TS Kê Sửu, Phó Trưởng đoàn đại biểu Quốc hội thành phố Huế, là một trong những người có công rất lớn trong việc sưu tầm và xuất bản sách “Sử thi A Chất”. Bà Kê Sửu chia sẻ: “Trong suốt 15 năm, từ 2000 đến 2015, tôi đã ghi lại những câu chuyện sử thi “A Chất” từ cụ Quỳnh Hiêm, người kể sử thi Tà Ôi duy nhất mà tôi biết. Cụ là một nhân chứng sống của những câu chuyện vượt qua thời gian. Cụ đã truyền lại cho tôi những ca từ quý báu của dân tộc Tà Ôi trước khi cụ qua đời vào năm 2015, khi đã 103 tuổi. Nhờ đó, sử thi “A Chất” không chỉ được ghi chép lại mà còn được đưa vào chương trình giảng dạy trong các trường phổ thông, không chỉ ở vùng đồng bào Tà Ôi mà còn mở rộng ra toàn quốc”.
Bà Kê Sửu cho biết, công trình nghiên cứu của bà hiện đã được tích hợp vào chương trình giáo dục địa phương tại các trường phổ thông, không chỉ ở những vùng có đồng bào Tà Ôi, Pa Cô mà còn giúp các thế hệ trẻ hiểu và tự hào về văn hóa dân tộc mình. Bà nói: “Chúng tôi muốn những giá trị ấy không chỉ là di sản cất giữ trong sách vở, mà phải trở thành phần quan trọng trong đời sống văn hóa của cộng đồng”.
Bà Lê Thị Thêm, Trưởng phòng Văn hóa - Khoa học và Thông tin huyện A Lưới, cho biết, trong những năm gần đây việc khai thác và phát huy các sản phẩm văn hóa dân tộc, trong đó có sử thi “A Chất”, đã trở thành một hướng đi mới để bảo tồn và phát triển văn hóa thông qua du lịch cộng đồng. Bà Thêm cũng cho rằng, các cơ quan chuyên môn chưa có sáng kiến hay để có thể tạo nên từ các câu chuyện dân gian thành các clip ngắn, hay phổ biến trên các nền tảng xã hội như TikTok, YouTube, Facebook… Hiện mới chỉ dừng lại ở tuyên truyền quảng bá qua sách, báo, truyền hình, poster… Hơn nữa, công tác giảng dạy trên lớp cũng chưa được nhiều, vì lịch học hiện nay rất dày, tiết học chương trình trải nghiệm, ngoại khóa chiếm rất ít, không đủ thời gian để dành cho các em học sinh nghiên cứu, tìm hiểu sâu hơn…
Theo bà Thêm, các hoạt động du lịch không chỉ giúp nâng cao nhận thức về văn hóa dân tộc mà còn góp phần kết nối các thế hệ trong việc gìn giữ các giá trị truyền thống.
Mong rằng, trong bối cảnh hội nhập toàn cầu, việc ghi chép sử thi qua các phương tiện số và ứng dụng công nghệ để bảo tồn di sản sẽ được phát huy. Sự vào cuộc của các nhà nghiên cứu và giới trẻ trong việc gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đặc biệt là qua các hình thức sáng tạo mới như mạng xã hội, YouTube, TikTok, sẽ giúp sử thi “A Chất” sống lâu bền trong trái tim của người Tà Ôi, Pa Cô và những người yêu quý nền văn hóa truyền thống Việt Nam.
