Sinh tại Sài Gòn, Trần Hữu Phúc Tiến lớn lên trong khung cảnh bến Bạch Đằng, cảng Sài Gòn tấp nập tàu thuyền, những con kinh nhộn nhịp ghe thương hồ qua lại của một đô thị hối hả vươn mình ra biển lớn. Tuổi thơ của ông là những ngày ngắm nhìn phố phường nguy nga, chợ búa đông vui, những con đường rợp bóng cây và tiếng rao hàng vang vọng khắp các ngõ hẻm, con xóm.
“Sài Gòn kinh đô sông nước” - bản tình ca lịch sử
Lớn lên, Phúc Tiến chọn học Sử và làm báo, hai con đường tưởng như song song nhưng lại giao nhau ở điểm chung: Tình yêu với sự thật và khát vọng kể lại những câu chuyện chưa được kể. Nhờ đó, ông có cơ hội đi sâu vào từng lớp trầm tích của thành phố, khám phá những dấu chân thời gian còn in trên nền đất cũ, trong những ngôi trường cổ, bến tàu xưa, hay các công trình di sản lặng lẽ mà kiêu hãnh giữa lòng đô thị.
Với quyển sách mới xuất bản, “Sài Gòn kinh đô sông nước” (NXB Trẻ), Trần Hữu Phúc Tiến là tác giả, ông còn là người dẫn đường, là bạn đồng hành của độc giả trong hành trình khám phá một Sài Gòn khác - Sài Gòn của những dòng chảy, của những bến bờ, của một đô hội từng là nơi tụ hội tinh hoa bốn phương. Ông viết: “Dòng sông Sài Gòn không phải là dòng sông khuất nẻo mà là dòng sông vươn ra biển lớn, dòng sông sinh thành cảng thị và phố thị đông vui, thu hút tinh hoa xa gần”.
Đó không chỉ là một lời khẳng định đầy tự hào của ông về vai trò lịch sử, kinh tế và văn hóa từ dòng sông trong quá trình kiến tạo thành phố.
Kinh đô kiều diễm bên sông
Trong khoảng 10 năm trở lại đây, để tìm hiểu và viết về Sài Gòn xưa và Thành phố Hồ Chí Minh nay, ngoài việc khảo sát thực địa và nghiên cứu tài liệu trong nước, Phúc Tiến còn tìm kiếm các nguồn tư liệu và thông tin tại các thư viện và lưu trữ ở Âu Mỹ và khu vực. Tác phẩm “Sài Gòn Kinh đô sông nước” là thành quả của cuộc học hỏi đường dài ấy. Sách có ba chương: “Sông nước độc đáo”, “Kinh đô rạng rỡ”, “Dư địa tương lai”, cùng phần phụ lục là phóng sự ảnh “Du hành ngược thời gian” và bài viết về địa danh thiên nhiên Sài Gòn. Những trang viết của tác giả như một lời mời gọi bạn đọc cùng tìm hiểu lịch sử thành phố và các giá trị hay đẹp, đặc biệt là sự lớn mạnh nhờ sông nước và biển cả.
Theo tác giả, từ thế kỷ 17, người Việt đã đổ công sức, trí tuệ để dựng nên một Sài Gòn lịch lãm và kiều diễm, một kinh đô, một thủ phủ không chỉ về giao thương cảng mà còn về văn hóa, giáo dục và sáng tạo.
Thuở mới tạo lập, Sài Gòn chưa phải là một thành phố rực rỡ ánh đèn, nhưng đã là một miền đất hứa cho di dân xa gần. Bên các dòng sông, kinh rạch uốn lượn như mạch máu, người Việt và cư dân bản địa hợp sức khai hoang, dựng làng, mở chợ. Trong tiếng mái chèo khua nước, trong ánh lửa lập lòe của những xóm thợ, xóm chợ đầu tiên, Sài Gòn hiện lên như một thành thị mới mẻ còn mộc mạc nhưng đầy sức sống vươn lên. Dòng sông Sài Gòn và bến cảng sài Gòn trở thành một con đường giao thương huyết mạch của Việt Nam với thế giới, đồng thời là nhịp cầu kết nối văn hóa ba miền của đất nước, văn hóa giao thoa phương Đông và phương Tây.
Trong mắt tác giả, Sài Gòn không thua kém London, New York, Thượng Hải hay Singapore, bởi thành phố này có vẻ đẹp riêng, có linh hồn riêng, được nuôi dưỡng bởi dòng sông và vị trí đắc địa. Và hơn nữa, bởi những con người tứ xứ đến đây định cư và kiến tạo thành phố với khát vọng đổi mới và thăng tiến.
Đô hội di sản cần nâng niu và phát huy giá trị
Trải qua bao biến thiên, Thành phố Hồ Chí Minh hôm nay là một thành phố sôi động và hiện đại, nhưng vẫn giữ trong mình những lớp ký ức trầm tích hay đẹp. Những cao ốc vươn lên bên cạnh những ngôi nhà cổ, những tuyến metro tân kỳ chạy song song với những con đường từng in dấu lịch sử thăng trầm. Dòng sông Sài Gòn vẫn chảy êm đềm, chuyên chở thiên nhiên kỳ thú và còn mang theo lịch sử, mang theo những câu chuyện chưa kể.
Tuy nhiên, giữa nhịp sống hối hả, Sài thành vẫn có những khoảnh khắc và nơi chốn yên ả: Một buổi hoàng hôn thanh bình bên bến Bạch Đằng, một sớm mai trong trẻo ở quảng trường Nhà thờ Đức Bà, khung cảnh bao la ở Cần Giờ, những góc nhỏ xinh xắn ở bán đảo Thanh Đa và Thủ Thiêm. Đó là những nơi mà quá khứ và hiện tại gặp nhau, mà tác giả đã trải nghiệm và chia sẻ với bạn đọc.
Sài Gòn xưa - Thành phố Hồ Chí Minh nay không chỉ là nơi để kiếm sống, để thương, để nhớ và để kể lại. Từ một thị tứ nhỏ ven sông biển, Sài Gòn đã nhanh chóng chuyển thành một đô thị lớn, hội tụ nhiều nhân tài và vật lực và các dòng văn hóa, nét đẹp nhân văn. Đó còn là nơi mỗi con người đều có thể tìm thấy một phần của mình trong những câu chuyện của thành phố. Và tác giả Trần Hữu Phúc Tiến, đã và đang góp phần kể lại những câu chuyện ấy để bạn đọc không chỉ hiểu thêm, mà còn cảm nhận được dòng sông và dòng đời của thành phố bằng tất cả xúc cảm của những người đang sống giữa lòng đô hội.
Nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến (Bút danh thường dùng Phúc Tiến), sinh năm 1962, từng làm báo Tuổi Trẻ, Saigon Times, Thế Giới Mới, FBNC, tu nghiệp báo chí tại Đại học Oxford 1993 (học bổng Reuters). Sách đã xuất bản: “Đường vào đại học” (1987), “Sài Gòn không phải ngày hôm qua” (2016), “Sài Gòn hai đầu thế kỷ” (2017), “Kiến trúc Pháp - Đông Dương, những viên ngọc quý Hà Nội” (2021), “Du lịch Đông Dương xưa” (2024), “Kiến trúc Pháp Đông Dương, dấu tích Sài Gòn Hòn Ngọc Viễn Đông” (2025) - giải Vàng ấn phẩm “Quy hoạch và Phát triển đô thị Việt Nam”, tháng 6/2025.
