Bán hàng kiểu “đi họp chợ phiên”?
Ngoài nguyên nhân Trung Quốc thay đổi chính sách kiểm soát dịch Covid-19, do thực hiện chính sách “Zero Covid”, nên tăng cường phong tỏa để chống dịch, ông Trần Thanh Hải, Phó Cục trưởng Xuất nhập khẩu (Bộ Công thương) cho rằng, còn có nguyên nhân khiến tình trạng này “đến hẹn lại lên” là do doanh nghiệp (DN) Việt Nam vẫn còn kiểu xuất khẩu sang nước này như “đi họp chợ phiên”.
Theo ông Hải, cái khó nhất của chúng ta là hàng xuất khẩu từ Việt Nam sang Trung Quốc chủ yếu là hàng nông sản tươi. Còn Trung Quốc xuất khẩu sang chúng ta phần lớn là hàng công nghiệp, nếu có ùn ứ cũng không lo hư hỏng. Trong khi đó, đặc trưng với các loại hàng nông sản tươi, rẻ tiền là ở chỗ, kể cả bảo quản lạnh cũng chỉ được một thời gian nhất định. Hàng hoa quả nếu chỉ làm mát thì cũng chỉ được khoảng 10-15 ngày, nếu là những mặt hàng thủy sản có thể lâu hơn nhờ cấp đông. Chưa kể, những mặt hàng giá trị thấp, tiền bảo quản còn quá giá trị sản phẩm nên mới có tình trạng hoa quả được bày bán hoặc bỏ đi la liệt tại cửa khẩu.
“Thực tế cho thấy, dù được khuyến cáo rất sớm về tình trạng ùn tắc, nhưng các địa phương và DN vẫn cứ đưa hàng lên cửa khẩu”, ông Hải dẫn chứng và nhận định, qua đó cho thấy thị trường trong nước chỉ tiêu thụ ở một mức nào đó. Trong khi, hoa quả lại theo thời vụ, tập trung thu hoạch vào thời điểm cuối năm chứ không trải dài các thời điểm trong năm. Do đó, mới có câu chuyện khi hoa quả đã đến vụ thì phải cho lên xe, cứ thế đưa lên biên giới. Sang bên kia nước bạn, bán được bao nhiêu thì bán, y như mình đi họp chợ phiên vậy.
So sánh với việc xuất khẩu đi châu Âu, Mỹ, hay kể cả Trung Quốc mà xuất khẩu bằng tàu biển lại không bị ảnh hưởng, vì DN đã có hợp đồng trước với các khách hàng, Phó Cục trưởng Xuất nhập khẩu nhấn mạnh, hoạt động xuất khẩu kiểu “đi họp chợ phiên” nêu trên chính là kiểu làm ăn không theo kế hoạch hoặc hợp đồng trước. Thành ra “được chăng hay chớ”, khiến tình trạng tắc nghẽn năm này qua năm khác vẫn diễn ra, bất chấp những cảnh báo.
Chuyên gia nông nghiệp Đặng Kim Sơn, nguyên Viện trưởng Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) cũng cho rằng, một trong những nguyên nhân để xảy ra ùn tắc như hiện nay chính là “thị trường Trung Quốc đã thật sự thay đổi, không còn như trước”. Vị này lý giải, trước đây, việc ùn tắc thường chỉ xảy ra với thanh long, dưa hấu hoặc chuối do doanh nghiệp chở lên các chợ biên giới một cách tự phát, nhưng hiện nay tất cả các mặt hàng đều không qua được biên giới.
Còn ở góc độ doanh nghiệp có nhiều kinh nghiệm xuất khẩu, bà Nguyễn Thị Thành Thực, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Bagico lại cho rằng, bên cạnh nguyên nhân Trung Quốc không còn muốn nhập khẩu theo đường tiểu ngạch nữa, thì còn có nguyên nhân từ chính việc thiếu dữ liệu quản lý quốc gia khi việc xây dựng mã số vùng trồng theo Luật Trồng trọt đến nay vẫn chưa thực thi. Hiện nay, thương lái vẫn phải đi tới từng vùng nguyên liệu để nắm tình hình thực tế, còn dữ liệu của các ban, ngành chức năng rất khó có thể sử dụng.
Giải pháp nào tháo gỡ?
Trước thực tế trên, ngày 18/12/2021, Văn phòng Chính phủ có Văn bản số 9249/VPCP-KTTH thông báo ý kiến chỉ đạo của Phó Thủ tướng Lê Văn Thành về tình hình ùn tắc nông sản tại các cửa khẩu trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn. Yêu cầu các bộ báo cáo và kiến nghị giải pháp tháo gỡ khó khăn.
Bộ Công thương cũng vừa có Văn bản 829/BCT-XNK để đáp lại chỉ đạo trên. Theo Bộ Công thương, kinh nghiệm của các tỉnh Bắc Giang, Hải Dương và Sơn La cho thấy sự quan tâm và tích cực vào cuộc của chính quyền địa phương các cấp, nhất là vào thời điểm trước vụ thu hoạch, là một trong những yếu tố quan trọng nhất giúp nông sản của tỉnh được tiêu thụ thông suốt và thuận lợi trong hoàn cảnh dịch bệnh còn diễn biến phức tạp.
Bởi vậy, bộ này đã đề nghị địa phương tăng cường khuyến cáo các hiệp hội ngành hàng, hộ nông dân, cơ sở sản xuất, chế biến, xuất khẩu nông sản và trái cây tươi trên địa bàn thường xuyên cập nhật tình hình thông quan tại các cửa khẩu biên giới phía bắc. Trong đó, đặc biệt lưu ý lịch nghỉ Tết Nguyên đán của phía Trung Quốc để chủ động kế hoạch sản xuất và xuất khẩu hàng hóa, tránh để phát sinh ùn ứ và các tác động bất lợi khác.
Đồng thời, trao đổi ngay với bạn hàng Trung Quốc để giao hàng qua các cửa khẩu chính, cửa khẩu quốc tế tại các tỉnh khác (thí dụ Cao Bằng) nhằm giảm ùn ứ tại Lạng Sơn; hoặc chuyển sang sử dụng phương thức vận tải khác như đường biển; tiếp tục chuyển nhanh, chuyển mạnh hoạt động xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc theo hình thức chính ngạch; đẩy nhanh triển khai thực hiện đáp ứng các quy định của phía Trung Quốc về đăng ký doanh nghiệp xuất khẩu nông sản như Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và Bộ Công thương đã hướng dẫn.
Còn về lâu dài, bộ này đề nghị DN cần chuyển nhanh, chuyển mạnh hoạt động xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc theo hình thức chính ngạch, đó là mua bán theo hợp đồng, với các điều kiện giao dịch, giao nhận rõ ràng, giao hàng tại cửa khẩu quốc tế, cửa khẩu chính,... Đồng thời, các địa phương phải đẩy mạnh các hoạt động kết nối cung cầu, mở rộng thị trường tiêu thụ nông sản tại thị trường trong nước để giảm áp lực cho xuất khẩu.
Để làm được điều đó, theo Bộ Công thương, các sở, ban, ngành cần khẩn trương thực hiện Quyết định số 194/QĐ-TTg ngày 9/2/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án “Đổi mới phương thức kinh doanh tiêu thụ nông sản giai đoạn 2021-2025 định hướng đến năm 2030”...
Đại diện Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn nhận định, trước mắt, để giải quyết việc ùn ứ tại các cửa khẩu cần các địa phương lên phương án cân đối, chủ động biện pháp tạm thời bảo quản nông sản tại các kho lạnh. Các bên cần kết nối thông tin với Sở Công thương Lạng Sơn cập nhật thông tin tiến độ thông quan, để giảm thiểu những rủi ro, chi phí... cho doanh nghiệp.
Doanh nghiệp cũng cần cẩn trọng kiểm tra chất lượng nông sản xuất sang Trung Quốc vì gần đây quốc gia này tăng cường kiểm soát dịch bệnh. Tránh trường hợp đua nhau xuất cùng thời điểm để phải nằm chờ, tốn kém chi phí...
Để có thể giải được bài toán “phải đổ bỏ” nông sản do bị ùn ứ tại các cửa khẩu, chiến lược chế biến đã được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn trình Chính phủ và sẽ sớm ban hành. Riêng với thị trường Trung Quốc cũng sẽ có đề án riêng, trong đó tiếp tục đàm phán mở rộng cho các loại nông sản xuất khẩu chính ngạch, đầu tư hạ tầng logistics ở các cửa khẩu như kho trữ lạnh, chế biến... Song, cần sự chủ động của chính quyền địa phương trong việc quy hoạch, tạo vùng nguyên liệu, có cơ chế mời gọi, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư lĩnh vực này.
Mới đây, Ban Nghiên cứu phát triển kinh tế tư nhân (Ban IV) cũng vừa đề xuất với Thủ tướng một số biện pháp cải thiện tình trạng ùn tắc tại các cửa khẩu đường bộ Việt Nam-Trung Quốc. Theo đó, Ban này đề xuất Chính phủ xem xét, tiến hành một cuộc trao đổi cấp cao hơn giữa hai bên để cùng nhận diện nút thắt. Từ đó, đưa ra giải pháp tháo gỡ phù hợp mục tiêu là khẩn trương giải phóng lượng hàng hóa và xe tồn tại các cửa khẩu, đưa hoạt động xuất nhập khẩu hai nước dần trở lại bình thường trên cơ sở tuân thủ các nguyên tắc bảo đảm an toàn phòng, chống dịch.
Với hàng nông sản sắp thu hoạch và chuẩn bị xuất khẩu sang Trung Quốc qua các cửa khẩu đường bộ trong dịp cận Tết, Ban này đề xuất Chính phủ giao Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn làm việc với các địa phương tạm dừng các chuyến hàng đang có kế hoạch vận chuyển lên cửa khẩu và hướng dẫn người nông dân tăng cường bảo quản tại kho lạnh...
Còn về dài hạn, Ban này đề xuất Chính phủ chỉ đạo các địa phương có cửa khẩu với Trung Quốc quy hoạch, đầu tư hạ tầng logistics, đặc biệt mở rộng, tăng diện tích các kho bãi, địa điểm tập kết cho hàng hóa và xe vận tải hàng hóa làm thủ tục thông quan thuận lợi.
Bà Nguyễn Thành Thực, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Bagico cho rằng, để nâng cao hiệu quả xuất khẩu thời gian tới, cần phải xây dựng cơ sở dữ liệu mang tính thực tế hơn. Muốn làm được điều đó, cần sự vào cuộc thống nhất của cả Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Công thương và Bộ Ngoại giao...
Ước tính đến nay, tổng lượng hàng tồn tại các cửa khẩu biên giới với Trung Quốc là khoảng 6.200 container, riêng tại cửa khẩu Lạng Sơn là hơn 4.400 xe. Phần lớn hàng đang ùn tại các cửa khẩu là hàng nông sản như thanh long, mít, dưa hấu, xoài... Hiệp hội Rau quả Việt Nam tính toán, mỗi xe hàng chở qua biên giới có giá trị dao động 500-900 triệu đồng. Ngoài ra, các doanh nghiệp còn phải trả thêm chi phí thuê xe và lái xe, sinh hoạt khoảng 100 triệu đồng, chưa kể các chi phí hợp đồng khác… Với hơn 6.200 xe đang bị tắc tại các cửa khẩu thì thiệt hại có thể lên đến 3.000-4.000 tỷ đồng.
