Mồ hôi đi cùng nước mắt
Sơn Hòa là một huyện nghèo miền núi, kinh tế chủ yếu dựa vào sản xuất nông nghiệp với hai cây chủ lực sắn và mía. Tuy nhiên, trong điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng khắc nghiệt, diện tích đất nông nghiệp có tưới chỉ đạt xấp xỉ 10% thì cây sắn với đặc tính chịu hạn cao, chi phí đầu tư thấp được người dân ưu tiên lựa chọn hơn. Theo tính toán, cùng số tiền bỏ ra đầu tư trồng 1 ha mía có thể trồng được 3 ha sắn. Vì thế, diện tích trồng sắn liên tục tăng qua các năm, dù không tỷ lệ thuận với năng suất và chất lượng.
Tại xã KRông Pa - nơi có diện tích trồng sắn lớn nhất huyện Sơn Hòa, tuy chưa đến ngày thu hoạch nhưng người dân đã buộc phải dỡ củ non. Ông Phạm Hòa, chủ một vườn sắn tại thôn Buôn Khăm, xã KRông Pa cho biết: “Giống cũ sâu bệnh lại gặp thời tiết khô hạn kéo dài nên sắn chết đọt, thưa củ, sản lượng chỉ bằng một nửa vụ trước. Lượng bột không đạt, bà con đành dỡ sớm, bán được đồng nào hay đồng đó. Năm nay nhà nào cũng phải thắt lưng buộc bụng, vất vả lắm!”.
Lau những giọt mồ hôi khi thu hoạch sắn dưới trời nắng như đổ lửa, bà Trần Thị Thúy, thôn Buôn Khăm chia sẻ: “Bà con ở đây chăm chỉ, chịu khó nhưng bình quân năng suất một ha chỉ đạt từ 10 - 15 tấn, mỗi năm thu khoảng 20 triệu đồng, trừ chi phí chỉ còn 15 triệu đồng. Trong khi một xe giống giá hơn chục triệu, làm vài năm mới gỡ lại được nên chẳng ai có tiền để đổi giống mới”.
Hệ lụy tận dụng những cây bệnh làm giống khiến tình trạng khảm lá sắn do virus gây ra hoành hành khắp các nương rẫy. Ông ALê Y Bớ, Trưởng phòng Nông nghiệp huyện Sơn Hòa, tỉnh Phú Yên cho biết: Hiện nay huyện có khoảng 4.900 ha sắn nhiễm bệnh nặng, còn hầu hết diện tích ở các xã, thị trấn đang bị nhiễm nhẹ. Hằng năm, Phòng Nông nghiệp đều hướng dẫn bà con kỹ thuật trồng nhưng không có giống thay thế nên năng suất ngày càng kém đi.
Bên cạnh bài toán chất lượng thì bài toán đầu ra cũng đang làm khó người trồng sắn ở Sơn Hòa. Vượt qua con đường gập ghềnh sỏi đá, chúng tôi vào xã Ea Chà Rang. Đồng bào dân tộc ở vùng đất cát nắng nóng khô hạn này cũng chủ yếu sống dựa vào cây sắn nhưng đời sống hết sức khó khăn. Ông Sô Y Danh, Chủ tịch UBND xã Eachà Rang cho biết: Giao thông đi lại chưa thuận tiện nên cước vận chuyển đến nhà máy chế biến tinh bột sắn ở các huyện, tỉnh lân cận rất tốn kém. Thường chi phí vận chuyển mất khoảng 900 nghìn - 1,1 triệu đồng/tấn sắn nhưng đường khó khăn như thế này thì bà con phải trả đến 1,6 - 1,7 triệu/tấn sắn.
Qua khảo sát cũng cho thấy, giá sắn thu mua ở các trạm cân trên địa bàn huyện Sơn Hòa là 1.800 đồng/kg, trong khi tùy vào chất lượng, giá sắn trên thị trường đang dao động từ 2.300 đồng - 2.800 đồng/kg. Như vậy, sắn từ Sơn Hòa qua tay thương lái về đến nhà máy tại một số tỉnh khác đang chênh lệch khoảng 1.000 đồng/kg. Nhân ra tổng sản lượng sắn thì trung bình người dân thiệt hại 7 triệu đồng/ha.
Mong chờ nhà máy
Hơn 10 năm theo nghề trồng sắn, anh Alê Hinh, xã Ea Chà Rang cho biết: “Huyện chưa có nhà máy chế biến nên bà con tự xoay xở từ trồng đến tiêu thụ, nhiều lúc phải bán tháo bán gỡ, thiệt thòi lắm. Trước đây nhà tôi chở sắn đi bán cho nhà máy ở Quy Nhơn, cũng có đôi lúc đi Sài Gòn, sau này có nhà máy ở huyện Sông Hinh (Phú Yên) thì đưa sắn qua Sông Hinh bán. Giờ chỉ mong sao có nhà máy hỗ trợ bà con cây giống, phân bón, kỹ thuật để nâng sản lượng và bao tiêu sản phẩm đầu ra”.
So sánh với cây mía khi có nhà máy sản xuất đường trên địa bàn, ông Lê Văn Diễu, Chủ tịch UBND xã KRông Pa cho biết: Có nhà máy, nông dân được vay tiền lãi suất thấp, đầu tư từ giống, phân, hỗ trợ kỹ thuật canh tác… đến khi thu hoạch trừ khấu hao. Vì vậy, bà con rất mong mỏi sẽ sớm có nhà máy chế biến sắn trên địa bàn bởi diện tích trồng trong vùng lớn lắm. Có nhà máy bao tiêu, sắn sau khi dỡ củ cân bán luôn được cả khối lượng và chất lượng. Bên cạnh đó, nhà máy sẽ đầu tư vùng nguyên liệu, hướng dẫn cho người dân kỹ thuật canh tác để đạt hiệu quả kinh tế, tăng thu nhập. Đây là điều mà địa phương trăn trở rất nhiều năm nay.
Theo quy hoạch, Phú Yên đã có hai nhà máy chế biến tinh bột sắn tại huyện Đồng Xuân và Sông Hinh. Tuy nhiên, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Phú Yên cho biết, hiện nay diện tích trồng sắn trên địa bàn đạt 28.000 ha với tổng sản lượng khoảng 560.000 tấn/năm. Hai nhà máy sản xuất tinh bột sắn trong tỉnh chỉ tiêu thụ được khoảng 300.000 tấn/năm. Số lượng sắn nguyên liệu còn lại, người dân chủ yếu bán cho thương lái đem đi tiêu thụ ngoài tỉnh.
Chia sẻ thực trạng tiêu thụ sắn, ông Tô Phương Bắc, Chủ tịch UBND huyện Sơn Hòa cho biết, hai nhà máy tập trung mua sắn tại huyện Đồng Xuân, Sông Hinh, khi thiếu nguyên liệu mới qua mua ở Sơn Hòa. Vì vậy, người trồng sắn ở Sơn Hòa luôn trong thế yếu, nếu hai nhà máy thu mua không hết phải tìm cách chở đi bán ở các tỉnh lân cận hoặc làm sắn khô chờ bán khi được giá.
“Huyện đã kiến nghị tỉnh sớm tháo gỡ các cơ chế, chính sách tạo điều kiện cho nhà đầu tư xây dựng nhà máy sắn trên địa bàn giúp người dân thoát nghèo, ổn định đời sống. Chỉ khi có nhà máy chế biến, chúng tôi mới có thể ổn định vùng nguyên liệu, xây dựng chuỗi liên kết sản xuất góp phần nâng cao năng suất, chất lượng, hình thành chuỗi giá trị gia tăng cho cây sắn”, ông Tô Phương Bắc cho biết.
Gỡ vướng Nghị quyết số 22
Là huyện có diện tích trồng sắn lớn thứ hai tại Phú Yên nên đề xuất xây dựng nhà máy chế biến tinh bột sắn tại Sơn Hòa là mong mỏi chính đáng của cả người dân và chính quyền địa phương. Tuy nhiên, dù đã có hai đơn vị đề xuất đầu tư nhưng đến nay vẫn chưa thể triển khai vì vướng nhiều cơ chế, chính sách. Được biết năm 2013, Tỉnh ủy Phú Yên đã ban hành Nghị quyết 22-NQ/TU (Nghị quyết 22) định hướng từ năm 2015 trở đi “thu hẹp dần diện tích trồng sắn và thâm canh cây sắn, tiến tới ổn định Quy hoạch diện tích trồng sắn khoảng từ 10.000 ha - 11.000 ha”. Ngoài ra, không khuyến khích đầu tư tăng thêm công suất đối với hai nhà máy chế biến tinh bột sắn hiện có và không xây mới nhà máy chế biến tinh bột sắn trên địa bàn tỉnh.
Ông Trần Hữu Thế, Chủ tịch UBND tỉnh Phú Yên cho biết: Nghị quyết 22 ra đời trong bối cảnh người dân còn giữ thói quen phá rừng làm nương rẫy, đồng thời Luật Quy hoạch về đầu tư phát triển hàng hóa, dịch vụ, sản phẩm, trong đó có cây sắn chưa được bãi bỏ. Bên cạnh đó, do chưa thực hiện chế biến sâu nên cây sắn không tạo ra được nhiều giá trị cho nền kinh tế. Công nghệ cũ, lạc hậu cũng khiến các nhà máy chế biến sắn gây ra các hệ lụy ảnh hưởng tới môi trường. Tuy nhiên, hiện nay các vấn đề trên đã được tháo gỡ nên một số định hướng về cây sắn trong Nghị quyết 22 không còn phù hợp thực tiễn.
Diện tích trồng sắn tự phát tại Sơn Hòa qua các năm liên tục tăng gấp nhiều lần lên 9.640 ha không theo quy hoạch, trong khi năng suất, chất lượng cây trồng liên tục suy giảm, chỉ đạt 50 - 70% so với vùng nguyên liệu sắn ở các tỉnh khác. Đây là một bài toán khó, cần sớm có sự vào cuộc tháo gỡ từ cấp ủy chính quyền địa phương để “cởi trói” cho cây sắn hay cũng chính là “cởi trói” cho sinh kế của đồng bào các dân tộc tại Sơn Hòa nói riêng và Phú Yên nói chung. Được biết, hiện UBND tỉnh đã ban hành Quyết định số 1518/QĐ-UBND ngày 26/10/2021 bãi bỏ các quy hoạch về diện tích sắn. Để giải quyết vấn đề tiêu thụ ổn định nông sản cho người dân và tránh thất thu ngân sách, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Phú Yên cũng đã có ý kiến thống nhất chủ trương đầu tư dự án nhà máy sản xuất tinh bột sắn tại huyện Sơn Hòa.
“Trước mắt, bảo đảm đúng quy định luật pháp và phù hợp với tinh thần định hướng phát triển chung của tỉnh, tôi đã chỉ đạo và có một số tham mưu chuẩn bị trình cho Thường vụ Tỉnh ủy điều chỉnh lại Nghị quyết 22 phù hợp với thực tiễn. Theo đó, các nhà máy chế biến sắn trên địa bàn phải nâng công suất, đồng thời thu hút các nhà đầu tư xây dựng thêm nhà máy chế biến sắn mới với công nghệ hiện đại, thân thiện môi trường. Trong vai trò hướng dẫn, định hướng, tỉnh sẽ hỗ trợ kết nối người dân với doanh nghiệp, hướng đến mục tiêu nâng cao giá trị của cây sắn qua chế biến sâu”, ông Trần Hữu Thế cho biết.
