Ðối với xã hội tư bản chủ nghĩa, dân chủ được thể hiện bởi sự tồn tại và đấu tranh giữa các lực lượng chính trị đối lập. Nhà nước tư bản được tổ chức và vận hành theo nguyên tắc 'tam quyền phân lập', theo đó quyền lực nhà nước được phân chia theo ba nhánh lập pháp, hành pháp và tư pháp độc lập với nhau. Nhưng về thực chất quan hệ giữa các nhánh quyền lực này được quy về quan hệ đối kháng giữa hai phe trong Nghị viện: một bên là đảng hoặc liên minh cầm quyền, còn bên kia là khối các đảng phái đối lập, và sự giám sát, săm soi của phe đối lập đối với hoạt động của Chính phủ do phe cầm quyền nắm giữ.
Cuộc đấu tranh nghị trường giữa các đảng phái chính trị tuy nhằm mục tiêu tranh giành quyền lực nhưng do phải tranh thủ phiếu bầu nên cũng hướng đến việc đáp ứng đòi hỏi của những bộ phận cử tri đông đảo cũng như những nhóm lợi ích có thế lực khác nhau, và do đó tạo ra động lực quan trọng nhằm phát triển xã hội.
Cách mạng tháng Tám thành công đã giành lại độc lập dân tộc, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, một nhà nước 'của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân' dưới sự lãnh đạo của Ðảng. Trong suốt chặng đường lịch sử từ đó đến nay, nhân dân ta chỉ thừa nhận một Ðảng lãnh đạo duy nhất là Ðảng Cộng sản Việt Nam và không chấp nhận đa nguyên, đa đảng. Thể chế chuyên chính vô sản được xác lập ở Liên Xô (cũ) và các nước xã hội chủ nghĩa đã phát huy hiệu quả trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược nhằm giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước. Mặc dù vậy, bước vào giai đoạn xây dựng đất nước trong hòa bình Ðảng ta đã sớm nhận thức được là cần phát huy dân chủ sâu sắc, rộng rãi và toàn diện trong đời sống xã hội. Ðường lối đổi mới của Ðảng xác định việc xây dựng nền dân chủ XHCN và Nhà nước pháp quyền XHCN là những nhiệm vụ trọng tâm.
Khác với dân chủ tư sản tạo động lực phát triển xã hội thông qua đấu tranh giữa các lực lượng chính trị đối lập, dân chủ XHCN cần tập trung phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân và hiệu quả của các cơ chế kiểm soát quyền lực (các hoạt động giám sát, phản biện, kiểm tra, đối thoại, tranh luận...) giữa các thành phần thuộc hệ thống chính trị, trước hết là các cơ quan Ðảng và Nhà nước cũng như trong nội bộ từng cơ quan, tổ chức nói trên. Nhà nước pháp quyền XHCN cần được xây dựng và hoàn thiện theo nguyên tắc: tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân, quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan Nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp và đặt dưới sự lãnh đạo của Ðảng.
Trong công cuộc đổi mới đất nước, chúng ta đã từng bước tạo dựng được không khí ngày càng dân chủ trong hoạt động QH, đặc biệt là trên diễn đàn QH trong mấy khóa gần đây. Các cuộc thảo luận, trao đổi tại QH ngày càng mang tính chất đối thoại, tranh luận nhiều hơn, góp phần xác lập và từng bước phát triển dân chủ nghị trường. Sự tranh luận thẳng thắn, mang tính xây dựng bảo đảm sự lãnh đạo của Ðảng, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của QH. Ðạt được kết quả đó là bởi các lý do sau đây:
Thứ nhất, dân chủ nghị trường phát huy được tâm huyết và trí tuệ tập thể của các đại biểu QH tham gia thảo luận nhằm nâng cao chất lượng các dự án luật, nghị quyết cũng như hoạt động giám sát, chất vấn.
Thứ hai, dân chủ nghị trường tạo động lực thúc đẩy các cơ quan của QH nâng cao trách nhiệm trong công tác thẩm tra và chỉnh lý các dự án luật, pháp lệnh, nghị quyết cũng như chuẩn bị các báo cáo kết quả giám sát; các đại biểu QH tăng cường gặp gỡ, tiếp xúc với cử tri để phản ánh ý chí, nguyện vọng của nhân dân trong hoạt động tại QH.
Thứ ba, dân chủ nghị trường tạo động lực thúc đẩy các cơ quan hành pháp, tư pháp nâng cao trách nhiệm trong công tác soạn thảo các dự án luật, pháp lệnh nghị quyết cũng như chuẩn bị tiếp thu, giải trình các kết luận giám sát của QH, cơ quan của QH và các ý kiến chất vấn của đại biểu QH.
Như vậy, dân chủ nghị trường góp phần nâng cao năng lực, trách nhiệm, chất lượng và hiệu quả hoạt động của các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp cũng như của các đại biểu QH, làm cho cả QH, Chính phủ và các cơ quan tư pháp đều mạnh lên. Ðây là một thành tựu quan trọng trong công cuộc đổi mới. Thành tựu này bắt nguồn từ sự đổi mới phương thức lãnh đạo của Ðảng đối với Nhà nước: Ðảng quyết định chủ trương, đường lối và định hướng lớn; các cơ quan Nhà nước thể chế hóa và chỉ đạo tổ chức thực hiện quyết định của Ðảng theo chức năng, nhiệm vụ do pháp luật quy định, tăng cường tính độc lập tương đối của các cơ quan Nhà nước nhằm phát huy sự chủ động của từng cơ quan và hiệu quả của các cơ chế phối hợp, kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp, tạo điều kiện để nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của Nhà nước như một thể thống nhất. Bởi vậy, sự lãnh đạo của Ðảng được bảo đảm và nâng cao.
Tiến bộ trong dân chủ nghị trường là một thành quả sáng tạo của Ðảng và Nhà nước ta, một đóng góp quan trọng nhằm xác lập cơ sở cả về lý luận và thực tiễn cho nền dân chủ xã hội chủ nghĩa ở nước ta.
