Có một dạng Nô-ben toán học
Trong toán học, nhằm khỏa lấp sự thiếu vắng giải Nô-ben, bên cạnh Huy chương Phin (Fields), Chính phủ Na Uy đã khai sinh một giải thưởng toán học mới, mang tên nhà toán học Na Uy Nin-xơ Hen-rích A-ben (1802-1829), trao từ năm 2003. Kết quả tuyển chọn của một hội đồng gồm năm nhà toán học uy tín quốc tế được Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Văn chương Na Uy công bố theo nghi lễ và thông báo qua điện thoại tới chủ nhân mới của giải A-ben. Tiền thưởng kèm theo giải A-ben là sáu triệu krôn Na Uy, xấp xỉ 750.000 ơ-rô hoặc một triệu USD.
Lịch sử 12 năm giải A-ben đã có hai lần trao giải chung đôi, được nhiều nhất là Mỹ (sáu người), sau đó - Pháp (ba người), Nga, Hung-ga-ry và Bỉ (đều hai người).
Trong vành nôi khoa học
Người được giải A-ben năm nay, Viện sĩ Hàn lâm Nga Ya-cốp Xi-nai, sinh ngày 21-9-1935 tại Mát-xcơ-va và được ấp ủ trong vành nôi khoa học: bố mẹ đều là nhà nghiên cứu y sinh học, còn ông ngoại - viện sĩ Ve-ni-a-min Ka-gan (1869 -1953) - là chủ nhiệm khoa Hình học vi phân của Đại học Tổng hợp Quốc gia Lô-mô-nô-xốp (MGU). Đúng năm ông ngoại về hưu (1952) thì người cháu vào học khoa Toán cơ, tốt nghiệp năm 1957 được giữ ở lại MGU rồi lần lượt bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ (1960), Tiến sĩ Khoa học (1963). Vừa giảng dạy vừa nghiên cứu, Ya. Xi-nai trở thành giáo sư làm việc đồng thời tại phòng thí nghiệm các phương pháp thống kê xác suất của MGU và Viện Vật lý lý thuyết L.Lan-đao, ngoài ra còn giảng dạy tại Mỹ, đã được phong Giáo sư Danh dự của Đại học Prin-xtơn và Giáo sư xuất chúng của Đại học Công nghệ Ca-li-phoóc-nia.
Những thành tựu và vinh quang
Quyết định trao giải cho Ya. Xi-nai, Hội đồng A-ben nhận xét: "Các công trình của Xi-nai đã đặt nền tảng cho nghiên cứu hệ động lực, thuyết ơ-gô-đích và Vật lý -Toán". Ông đã mở ra mối liên hệ bất ngờ giữa trật tự và hỗn loạn, phát triển các bổ đề lý thuyết xác suất và lý thuyết độ đo áp dụng vào nghiên cứu các hệ thống động lực trong lý thuyết hệ động lực, trong Vật lý - Toán và lý thuyết xác suất. Ông có những công trình làm nền tảng cho thuyết ơ-gô-đích soi rọi lộ trình hệ thống động lực đi qua tất cả các trạng thái có thể gặp trong sự tương ứng với các quy luật nhất định và cơ học thống kê nghiên cứu động thái của các hệ thống gồm số lượng rất lớn các phần tử, thí dụ phân tử khí ga...
Những kết quả nghiên cứu của ông góp phần giải quyết vấn đề trong nhiều lĩnh vực: kinh tế lượng, xác suất, thống kê, lý thuyết đàn hồi, lý thuyết thông tin, trực quan máy tính, xử lý tín hiệu số, phân tích và miêu tả các cấu trúc địa tầng... dẫn tới sự hình thành những thuật ngữ toán gắn liền với tên ông: "En-trô-py Côn-mơ-go-rốp - Xi-nai", "Bin-la (cấp số 10 mũ 15) Xi-nai", "độ đo Xi-nai - Ru-ên - Bâu-oen", "thuyết Pi-ro-gốp - Xi-nai"...
Trong cả hai cộng đồng toán và vật lý, ông được trọng vọng như là kiến trúc sư trưởng của hầu hết các cầu nối liên kết thế giới các hệ động lực xác định với thế giới các hệ xác suất ngẫu nhiên. Nhiều kết quả nghiên cứu của ông được coi là bộ công cụ chuẩn mực tiếp tục tác động rộng và sâu đến vật lý và toán học, giúp hai lĩnh vực này có sự tương tác ngày càng hiệu quả.
Không có gì lạ khi chính ông là tác giả bài báo khoa học nổi tiếng với nhan đề Nhà toán học và nhà vật lý = chó với mèo? Qua hơn nửa thế kỷ, Ya. Xi-nai đã viết hơn 250 bài báo khoa học, nhiều sách, và còn hướng dẫn hơn 60 tiến sĩ, có tác động lớn đến cả một thế hệ các chuyên gia đầu ngành.
Trong số những nhà toán học có ảnh hưởng nhất thế kỷ hai mươi, Ya. Xi-nai được bầu là thành viên hoặc thành viên danh dự của Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Mỹ (1983), Viện Hàn lâm Khoa học Nga (1991), Hội Toán học Luân-đôn (1992), Viện Hàn lâm Khoa học Hung-ga-ry (1993), Viện Hàn lâm Khoa học Bra-xin (2000), Viện Hàn lâm châu Âu (2008), Viện Hàn lâm Khoa học Ba Lan (2009), Hội Hoàng gia Luân-đôn (2009)... Ông đã nhận được nhiều giải thưởng quốc tế danh giá: "Boltzmann Medal" của Hội Vật lý lý thuyết và Vật lý thực hành quốc tế (1986), "Dannie Heineman Prize" của Hội và Viện Vật lý - Toán Mỹ (1990) "Dirac Prize" của Trung tâm Vật lý lý thuyết quốc tế (1992), "Wolf Prize" của I-xra-en (1997), "Nemmers Prize" của Mỹ (2002), "Henri Poincaré Prize" của Hiệp hội Vật lý - Toán quốc tế (2009), "Dobrushin International Prize" của Viện Hàn lâm Khoa học Nga (2009) và năm 2013 - giải thưởng Xtin của Hội Toán học Mỹ cho thành tựu trọn đời.
Danh mục các danh hiệu và giải thưởng của Ya. Xi-nai cứ nối dài bất tận. Ngày 20-5 tới, ông sẽ đến hội trường trung tâm của khoa Luật Trường đại học Ô-xlô, Na Uy - nơi được chọn để cử lễ trao giải Nô-ben Hòa bình từ năm 1947 đến năm 1989 - để nhận giải thưởng A-đen.
Không ngừng phát kiến
Người ta thường nói "nghiên cứu toán học là việc của người trẻ tuổi", nhưng viện sĩ Ya. Xinai đã thuộc lứa U80 vẫn còn sung sức trong niềm đam mê của mình. Tuy bận giảng dạy ở Mỹ, nhưng từ năm 1993, đã thành nếp, năm nào Ya. Xi-nai cũng về Mát-xcơ-va điều hành cuộc hội thảo toán học mùa hè mở từ đầu thập niên 1960, nay đã chính thức mang tên "Hội thảo Xi-nai", kéo dài từ tháng 5 đến tháng 9. Khi đó mỗi tuần các đại biểu nghe và thảo luận từ một đến hai bản báo cáo khoa học của những chuyên gia thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau của toán học và vật lý. Năm nào ông cũng có một báo cáo khoa học tổng kết hoạt động của mình - một nhịp sống thật đáng nể phục!
Đầu thập niên 1990, ông tham gia thành lập Trường đại học độc lập và Trung tâm giáo dục toán học Mát-xcơ-va, gây ảnh hưởng lớn đến ngành giáo dục nước Nga. Là nhà toán học có uy tín lớn, ông được bầu làm Chủ tịch Hội đồng Giám khảo giải thưởng Phin giai đoạn 1998-2002, một trong những giải thưởng Toán học uy tín bốn năm mới trao một lần.
Ya- Cốp Xi-nai thuộc số những nhà toán học vĩ đại nhất thời nay. Mối quan tâm thường trực và sự nhiệt tâm hiếm có của ông đối với toán học là niềm cổ vũ cho nhiều thế hệ trên toàn thế giới. Bản thân sự hiện diện của ông tại bất cứ một hội nghị, hội thảo nào cũng làm cho đời sống khoa học thú vị và tươi sáng hơn nhiều!
