Đây là một trong số nhiều biểu hiện của sự dịch chuyển theo hướng đô thị hóa của diện mạo kiến trúc ở các vùng nông thôn Việt Nam. Một mặt, điều này là tất yếu trên tiến trình phát triển chung của xã hội. Mặt khác, nó cũng đặt ra những thử thách cho tầm nhìn quy hoạch và quản lý nông thôn, vừa bảo đảm kiến trúc cảnh quan vừa đáp ứng nhu cầu một cuộc sống tiện nghi, văn minh của người dân.
Chú trọng bản sắc vùng miền trong các gợi ý thiết kế mới
Đặc trưng địa lý và bản sắc văn hóa tộc người đem lại cho khu vực nông thôn Việt Nam sự phong phú, đa dạng về không gian kiến trúc. Trải dài theo dáng hình đất nước, ở mỗi vùng miền đều có những “mã” diện mạo riêng được giữ gìn và bồi đắp bởi cộng đồng cư dân sở tại.
Tuy nhiên, làn sóng đổi mới phát triển kinh tế- xã hội kể từ cuối những năm 1980 đã tác động mạnh mẽ tới từng “mã” diện mạo ấy. Bên cạnh đó, ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, sự xuất hiện với tần suất ngày càng cao của những hình thái thời tiết cực đoan, cùng nhiều tác động tiêu cực từ chủ quan con người (nạn phá rừng, hoạt động thủy điện, sản xuất công nghiệp vừa và nhỏ gây ô nhiễm môi trường)…, tất cả từng ngày dẫn đến sự đổi thay của cảnh quan nông thôn.
Trước thực tế ấy, nhằm đóng góp tích cực vào việc vừa bảo vệ vừa phát huy các giá trị kiến trúc truyền thống, trong hai năm 1997-1998, Quỹ Phát triển văn hóa Việt Nam-Thụy Điển đã tổ chức một cuộc thi thiết kế mẫu nhà ở cho nông thôn đồng bằng Bắc Bộ. Cuộc thi đặc biệt thu hút sự quan tâm của đông đảo kiến trúc sư trên cả nước. Mục tiêu chung của cuộc thi là tìm được các mẫu thiết kế có nghiên cứu và chắt lọc từ ngôi nhà truyền thống của làng quê Bắc Bộ đồng thời đáp ứng nhu cầu và điều kiện sống mới, hiện đại hơn. 10 mẫu nhà đã được chọn trao giải.
20 năm sau, năm 2019, dưới sự bảo trợ của Hội Kiến trúc sư Việt Nam, cuộc thi “Chung tay kiến tạo nhà ở nông thôn Việt Nam” do Tạp chí Kiến trúc và Diễn đàn Mái đẹp Nhà sang tổ chức cũng đã thu về 149 bài dự thi hợp lệ. Trong đó, chủ đề Nhà ở miền bắc có 54 bài; Nhà ở miền trung có 64 bài; Nhà ở miền Đông Nam Bộ có bốn bài và Nhà ở miền Tây Nam Bộ có 27 bài dự thi. 20 bài dự thi đã được chọn trao giải từ Ban giám khảo và Bình chọn của công chúng qua cổng thông tin chính thức của cuộc thi. Giải xuất sắc của Ban giám khảo đã được trao cho mẫu nhà dành cho khu vực ngập lụt miền Tây Nam Bộ của Nhóm thiết kế do KTS Nguyễn Quốc Hoàng chủ trì. Mẫu nhà được đánh giá là “khả thi và thích ứng cao với điều kiện tự nhiên, cũng như kế thừa tính bản sắc vùng miền”.
Bên cạnh đó, kể từ năm 2014 đến nay, hàng trăm mẫu nhà ở an toàn phòng, chống thiên tai do các địa phương và Viện Kiến trúc quốc gia cung cấp, có thể áp dụng xây dựng ngay, được công khai trên nhiều phương tiện truyền thông. Nhìn chung, các mẫu nhà này được thiết kế trên cơ sở nghiên cứu điều kiện tự nhiên, tập quán văn hóa, đặc điểm thiên tai tại khu vực chịu ảnh hưởng, đồng thời bảo đảm tuân thủ các quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật hiện hành.
Bài toán về tính kinh tế của vật liệu
Tuy nhiên, do chủ sở hữu nhà ở nông thôn là cá nhân hộ gia đình nên việc xây dựng một căn nhà hoàn toàn phụ thuộc vào sở nguyện và điều kiện kinh tế của họ.
Bài toán kinh tế luôn được đặt ra và cần được quan tâm trước tiên. Nó bao hàm sự bền vững của kết cấu, sự tiết kiệm thời gian trong xây dựng và bảo trì, bảo dưỡng, sự tiện ích của vật liệu. Dẫn chứng điển hình là từ hơn 30 năm trước, những căn nhà mái bằng một hoặc hai tầng trở nên phổ biến ở nông thôn Đồng bằng Bắc Bộ thay cho nhà mái ngói cấp bốn, vì theo lý giải của người dân, mái bằng được tận dụng thay cho sân phơi thóc lúa, khi sân nhà dần bị thu hẹp, lại có thể để chờ lên thêm tầng nhà nữa khi có điều kiện kinh tế tốt hơn, đông nhân khẩu hơn…
Nguyên vật liệu để làm nhà theo thể thức truyền thống ngày càng khan hiếm. Đơn cử, trước kia, ở hầu hết các ngôi làng vùng Đồng bằng Bắc Bộ đều có những lò gạch, dân làng tự cung tự cấp. Gỗ xoan và tre cũng nhiều, ao làng còn và kỹ thuật ngâm nước để chống mối mọt vẫn được lưu truyền. Nhưng theo thời gian, những vật liệu tưởng chừng giản dị ấy lại trở nên dần xa xỉ. Đã có một so sánh ý vị: Trước kia, nhà ngói ba gian hai chái để ở là bình thường thì nay, nó là mô hình căn nhà mà người có điều kiện kinh tế mới đủ khả năng đáp ứng, và chủ yếu là để làm nhà thờ tổ tiên, chi họ, dòng tộc… Căn nhà ở bình thường chủ yếu là nhà hai, ba tầng và bê-tông hóa, “mái tôn hóa”.
Một số kiến trúc sư, khi tham gia các chương trình thiết kế mẫu nhà ở cho nông thôn, đã chia sẻ với chúng tôi rằng, họ tự tin về việc có thể thiết kế được những mẫu nhà kết hợp hài hòa giữa yếu tố kiến trúc truyền thống với hiện đại và phù hợp điều kiện sống mới. Song, để các mẫu nhà thật sự được đi vào thực tế cuộc sống, lại cần có sự tham gia của nhiều bên khác, bắt đầu từ việc tạo dựng dây chuyền cung cấp nguyên vật liệu xây dựng phù hợp với chi phí phải chăng.
Kiến trúc cảnh quan nông thôn Việt Nam đã và đang đứng trước những thách thức trong việc bảo lưu, giữ gìn được nét đặc trưng truyền thống đồng thời trước không ít cơ hội để hình thành nên đặc trưng mới trong tương lai. Đây là lúc cần có sự chung tay của các cơ quan quản lý quy hoạch, nhà đầu tư, giới kiến trúc sư và cộng đồng cư dân để định hướng một không gian sống phù hợp cho tương lai của “làng mình”, “thôn, bản của mình”.
