Việc chậm ban hành các chế tài liên quan không chỉ gây khó khăn cho cơ quan chức năng trong quản lý, kiểm soát và xử lý vi phạm mà còn tạo "khoảng trống" cho các hành vi sử dụng thuốc lá thế hệ mới (thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng), trong đó có hoạt động kinh doanh tiếp diễn, đặc biệt trên các nền tảng trực tuyến, gây bức xúc trong dư luận.
Khó khăn trong quản lý
Thuốc lá điện tử là thiết bị sử dụng pin để làm nóng dung dịch chứa nicotine, propylene glycol, glycerin và hương liệu, tạo ra hơi nước cho người dùng hít vào. Sản phẩm này thường được quảng bá là "ít độc hại hơn" thuốc lá truyền thống, nhưng các nghiên cứu của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã chỉ ra rằng thuốc lá điện tử gây tổn thương phổi, bệnh tim mạch và nguy cơ ung thư cao.
Sản phẩm này hiện nay được đánh giá nguy hiểm nhất do dễ bị người dùng lợi dụng bổ sung thêm các chất kích thích không được kiểm soát như ma túy vào dung dịch khi sử dụng, đặc biệt dễ tiếp cận với giới trẻ do giá rẻ, thiết kế hấp dẫn và sự phổ biến trên mạng xã hội.
Thuốc lá nung nóng là sản phẩm thuốc lá dạng điếu, với nguyên liệu chính là sợi thuốc lá và người dùng cũng không thể tự ý bổ sung thêm nguyên liệu hay các chất khác vào điếu thuốc. Đây là sản phẩm dạng "đóng" chỉ sử dụng điếu thuốc được sản xuất sẵn, không cho phép người dùng can thiệp vào thành phần. Điều này giảm nguy cơ bổ sung chất độc hại hoặc ma túy vào thuốc.
Với công nghệ mới, thay vì dùng bật lửa để đốt điếu thuốc thì dùng thiết bị điện tử chuyên dụng để nung nóng điếu thuốc ở nhiệt độ thấp hơn so với đốt cháy, tạo thành hơi chứa nicotine để hút. Sau khi hút hết thì điếu thuốc không bị cháy đi như thuốc lá truyền thống, mà vẫn còn nguyên lõi thuốc và vỏ cuốn bên ngoài.
Dù được cho là sản phẩm ít độc hại hơn so với thuốc lá truyền thống, nhưng thuốc lá nung nóng vẫn chứa các chất gây nghiện, nicotine và vẫn có nguy cơ gây hại sức khỏe.
Mới đây, trong tháng 11, lực lượng Quản lý thị trường tỉnh Bắc Ninh đã phối hợp Phòng Cảnh sát kinh tế, Công an tỉnh Bắc Ninh tiến hành kiểm tra, xử lý vi phạm hành chính đối với ông Trần Đức Anh có địa chỉ tại khu phố Hạ, phường Từ Sơn (Bắc Ninh) với tổng số tiền xử phạt vi phạm hành chính gần 53 triệu đồng và tịch thu toàn bộ gần 621 nghìn đơn vị sản phẩm là linh kiện liên quan đến thuốc lá điện tử không rõ nguồn gốc, xuất xứ. Tổng giá trị hàng hóa bị tịch thu gần 20 tỷ đồng.
Trước đó, trong tháng 7 vừa qua, lực lượng Quản lý thị trường Thành phố Hồ Chí Minh đã tăng cường công tác kiểm tra, kiểm soát, giám sát các hoạt động thương mại trên môi trường thương mại điện tử, thông qua các website, sàn giao dịch, facebook, tiktok, zalo…
Qua khai thác thông tin trên các nền tảng này, cơ quan chức năng đã liên tục phát hiện những sai phạm trong kinh doanh hàng hóa, dịch vụ; vi phạm các quy định về kinh doanh online, thiết lập website thương mại điện tử bán hàng, kinh doanh hàng hóa giả mạo nhãn hiệu, hàng hóa không rõ nguồn gốc xuất xứ…
Theo đó, kiểm tra đột xuất, tiến hành xử lý 4 vụ kinh doanh thuốc lá điện tử, tang vật vi phạm bị thu giữ gần 200 đơn vị sản phẩm là máy hút tinh dầu và tinh dầu các loại, tổng giá trị hàng hóa vi phạm gần 51 triệu đồng.
Theo đánh giá của Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước, thời gian qua, thực hiện chỉ đạo của Quốc hội, Chính phủ, Ban Chỉ đạo 389 quốc gia, Bộ Công thương, lực lượng Quản lý thị trường cả nước đã ngăn chặn khá hiệu quả hành vi buôn lậu, vận chuyển, tàng trữ, buôn bán thuốc lá điếu ngoại nhập lậu, xì-gà nhập lậu, trong đó có sản phẩm thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, góp phần ổn định thị trường và thúc đẩy hoạt động sản xuất, kinh doanh trong nước.
Tuy nhiên, thực tế hiện nay, dù Việt Nam đã cấm sử dụng, sản xuất, kinh doanh thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng, nhưng thị trường "chợ đen" vẫn đang tồn tại với các sản phẩm nhập lậu hoặc biến tướng, không bị kiểm soát chất lượng. Chỉ cần gõ các từ khóa như “pod”, “vape” trên mạng xã hội, hàng loạt trang và hội nhóm buôn bán thuốc lá điện tử lập tức hiện ra. Điều này đang khiến lực lượng Quản lý thị trường phải "căng mình" tăng cường kiểm soát.
Cần sớm nhận diện và có biện pháp ngăn chặn tiếp cận
Tại Hội nghị các quốc gia thành viên Công ước khung về kiểm soát thuốc lá (FCTC) lần thứ 11, diễn ra từ ngày 17-22/11 tại Geneva (Thụy Sĩ), Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) Tedros Adhanom Ghebreyesus cho biết, ngày càng nhiều trẻ em bị thu hút bởi các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới này.
Môi trường học đường đang trở thành tuyến đầu của cuộc chiến chống thuốc lá và nicotine, cũng là nơi các công ty tìm cách mời chào thế hệ khách hàng mới. Do đó, đây cần được xem là "điểm nóng" cần sự tập trung và theo dõi sát sao hơn nữa.
Theo khảo sát của WHO, có gần 15 triệu thanh thiếu niên trên thế giới hiện sử dụng thuốc lá điện tử. Dù thống kê cho thấy, tỷ lệ hút thuốc ở người trẻ đã giảm hơn 30% trong 20 năm qua, song mỗi năm, hơn 8 triệu người tử vong vì các bệnh liên quan thuốc lá.
WHO cho rằng sự suy giảm này thực chất là hệ quả của tình trạng “bình mới rượu cũ”, khi các loại thuốc lá truyền thống dần được thay thế với “vỏ bọc” mới là thuốc lá điện tử. Lợi nhuận đã thúc đẩy ngành công nghiệp thuốc lá chuyển sang phát triển các sản phẩm mới để thu hút người dùng trẻ tuổi.
WHO cũng bác bỏ luận điểm của các hãng thuốc lá rằng thuốc lá điện tử và các sản phẩm mới là lựa chọn an toàn hơn hoặc giúp cai thuốc. Những sản phẩm thuốc lá kiểu mới như thuốc lá điện tử vẫn chứa nhiều hóa chất độc hại và nicotine. Các nghiên cứu đã chứng minh nicotine là chất gây nghiện cao và việc sử dụng thuốc lá điện tử hoàn toàn có thể gây ra vấn đề về sức khỏe.
Do cấu tạo của thuốc lá điện tử chỉ gồm buồng chứa dung dịch, nằm trong thiết bị điện tử hóa hơi, nên không bị rào cản về thiết kế sản phẩm. Trong đó, loại thuốc lá điện tử dùng một lần không cần sạc hoặc châm thêm dung dịch càng có cách sử dụng tiện lợi hơn, giá thành thấp và dễ che giấu, nên đặc biệt thu hút giới trẻ.
Chính vì vậy thuốc lá điện tử có thể dễ dàng trở thành công cụ bị thị trường chợ đen thao túng, biến tướng thành nhiều mẫu mã hấp dẫn lại dễ giấu (như thỏi son, USB, cây bút, hộp sữa) hay mô phỏng nhân vật hoạt hình, dễ dàng thu hút giới trẻ và che dấu sự kiểm tra của phụ huynh, nhà trường.
Nhìn từ công bố phân loại và so sánh của WHO, thuốc lá điện tử bị đánh giá là dễ dùng, dễ giấu, dễ mua, nhiều mùi hương, nhiều kiểu thiết kế. Đây là lý do thuốc lá điện tử mới được xem là nhóm sản phẩm cần ưu tiên quản lý nghiêm ngặt nhất khi xây dựng chính sách bảo vệ thanh thiếu niên.
Trong báo cáo thứ 10 được thực hiện bởi nhóm Nghiên cứu về Quy định Sản phẩm Thuốc lá (TobReg) do WHO công bố vào ngày 14/11 vừa qua, thuốc lá nung nóng được đánh giá kém hấp dẫn giới trẻ nhất trong các sản phẩm thuốc lá và nicotine (từ thuốc lá điếu, thuốc lá điện tử, shisha cho đến viên ngậm không chứa nicotine).
Thuốc lá nung nóng chỉ có 2/6 tiêu chí gồm hương vị và phụ gia tạo hương, vốn cũng là những đặc điểm của 10 sản phẩm khác. Đáng chú ý, WHO cũng loại trừ tiêu chí “thiết kế giống vật phẩm, kẹo hoặc đồ chơi dành cho giới trẻ” đối với thuốc lá nung nóng.
Trong bối cảnh Việt Nam đang thực thi Nghị quyết số 173/2024/QH15 cấm thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng, báo cáo này cũng là một cơ sở tham khảo dựa trên báo cáo khoa học quốc tế để các đại biểu Quốc hội, cơ quan liên quan xây dựng các chính sách kiểm soát phù hợp.
Mới đây nhất, phát biểu trong buổi họp thảo luận tổ về dự thảo Luật Đầu tư sửa đổi, đại biểu Quốc hội PGS.TS Nguyễn Lân Hiếu, Giám đốc Bệnh viện Đại học Y Hà Nội (đoàn Bình Định) đã đề cao sự cần thiết phải phân loại rõ ràng giữa thuốc lá nung nóng và thuốc lá điện tử vì mức độ rủi ro của hai loại sản phẩm này có sự khác biệt rõ rệt.
Theo PGS.TS Nguyễn Lân Hiếu, việc xếp chung 2 loại sản phẩm này vào cùng nhóm trong các quy định cấm đang khiến công tác quản lý trở nên thiếu hiệu quả. Phân tích rõ sự khác biệt và mức độ nguy hiểm của hai loại sản phẩm để thấy, thuốc lá nung nóng về bản chất vẫn là thuốc lá sợi và các hãng lớn chưa bao giờ chứng minh được nó ít gây hại hơn thuốc lá truyền thống. Riêng thuốc lá điện tử mới là sản phẩm nguy hiểm hơn rất nhiều.
Thực tế, thuốc lá điện tử vẫn bán tràn lan trên mạng, địa chỉ công khai và còn nhiều hình dáng màu sắc bắt mắt thu hút sự tò mò của giới trẻ. Chúng ta chắc chắn phải cấm theo tinh thần của Nghị quyết số 173/2024/QH15 của Quốc Hội, đồng thời phải có cơ chế rà soát, không cho phép các sản phẩm này được bán công khai và phải có chế tài xử phạt nghiêm khắc khi sử dụng. Cần coi đây là sản phẩm tiềm ẩn nguy cơ ma túy.
Chung quan điểm, Đại biểu Quốc hội Đồng Ngọc Ba (Gia Lai) cũng cho rằng, thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng là hai khái niệm khác nhau, cần dựa trên các tiêu chí đánh giá rõ ràng để xác định sản phẩm nào cần đưa vào danh mục cấm.
