Gia tăng nguồn thu ngân sách
Luật Thuế TTĐB số 27/2008/QH12 có hiệu lực thi hành từ ngày 1/4/2009. Trải qua 4 lần sửa đổi, bổ sung, hiện Bộ Tài chính đang lấy ý kiến về dự thảo Luật Thuế TTĐB sửa đổi, dự kiến sẽ trình Chính phủ trình Quốc hội cho ý kiến và thông qua tại kỳ họp thứ 7 Quốc hội khóa XV (tháng 5/2024). Trong đó nhiều ý kiến đề xuất cần điều chỉnh tăng thuế cho mặt hàng thuốc lá nhằm gia tăng nguồn thu cho ngân sách nhà nước.
Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), mỗi năm thuốc lá gây tổn thất cho kinh tế thế giới khoảng 1.400 tỷ USD trên nhiều khía cạnh, như gây ra 8 triệu ca tử vong/năm, trong đó 1 triệu ca tử vong do hút thuốc thụ động; làm mất 1,4% diện tích rừng; gây 10% số vụ cháy; giảm từ 5 - 10% ngân sách hộ nghèo. Theo chuyên gia WHO Nguyễn Tuấn Lâm, hiện việc tăng thuế TTĐB đối với thuốc là một trong những biện pháp hiệu quả nhất trong các gói giải pháp của WHO.
“Tại Việt Nam hiện nay, giá thuốc lá còn rất thấp so với các nước khu vực châu Á - Thái Bình Dương và thế giới. Thu nhập tăng nhanh hơn nhiều so với giá sản phẩm thuốc lá trong khi chi trả trung bình cho một bao thuốc lá gần như không thay đổi sau 10 năm (2016 - 2020) do thuế tăng hầu như không đáng kể”, ông Nguyễn Tuấn Lâm nhận định.
Trong khi đó, theo đánh giá của Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (Bộ Kế hoạch và Đầu tư), hiện Luật Thuế TTĐB đang có nhiều bất cập như: cơ sở tính thuế quá hẹp trong khi thị trường sản phẩm quá đa dạng, nhiều loại thuốc lá rẻ khiến người mua dễ dàng lựa chọn để giữ nguyên mức chi. Bên cạnh đó, thuế TTĐB đối với thuốc lá bằng 75% giá xuất xưởng, tương đương hơn 30% giá bán lẻ, rất thấp so với thông lệ quốc tế và khuyến nghị của WHO.
Bà Lê Mai Anh, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương đánh giá, doanh thu từ thuế thuốc lá có xu hướng tăng trong năm điều chỉnh chính sách, nhưng sau đó giảm dần qua các năm, tuy nhiên mức giảm tương đối thấp (khoảng 2%/năm) do thuốc lá là sản phẩm có tính gây nghiện cao. “So sánh với lợi ích thu được từ việc giảm mạnh chi phí xử lý hậu quả của việc hút thuốc đối với cộng đồng thì còn một khoảng cách rất xa”.
Theo nghiên cứu của Chương trình Phát triển LHQ (UNDP) tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương: với mỗi một đồng chi cho việc tăng thuế thuốc lá, một quốc gia có thể thu lại từ 20 đến 1.057 đồng lợi nhuận (ngân sách) trong vòng 15 năm. Đây là một mức tỷ lệ “lợi nhuận đầu tư” tương đối cao. Chẳng hạn, tại Campuchia, việc tăng thuế thuốc lá dự kiến đem về cho ngân sách 230 triệu USD trong vòng 5 năm. Còn tại Hàn Quốc, thu ngân sách từ thuế thuốc lá tăng 23,8% (khoảng 1,3 tỷ won) trong năm 2016 ngay sau khi tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá năm 2015. Còn tại Thailand, con số này là 500 triệu USD (năm 1991) lên 2,1 tỷ USD (năm 2015)...
Góp phần thực hiện mục tiêu phát triển bền vững
Theo khảo sát của Bộ Y tế, Việt Nam có tỷ lệ hút thuốc lá cao thứ 15 trên thế giới. Ảnh hưởng của thuốc lá đối với sức khỏe người dân rất lớn với 40 nghìn người tử vong/năm vì các bệnh liên quan đến thuốc lá, dự báo năm 2030 sẽ tăng lên 70 nghìn người/năm nếu các biện pháp phòng, chống tác hại thuốc lá hiệu quả không được thực hiện (Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá).
Đối tượng sử dụng thuốc lá đang có xu hướng trẻ hóa, sử dụng nhiều sản phẩm thuốc lá thế hệ mới chưa thuộc diện chịu thuế TTĐB. Việc tiếp cận với các sản phẩm thuốc lá ngày một dễ dàng hơn do chưa quy định về việc cấp phép quản lý điểm bán hàng, thuốc lá thế hệ mới có thể được mua bán trên các nền tảng mạng xã hội.
Điều tra sử dụng thuốc lá tại 34 tỉnh, thành phố năm 2020 cho thấy: tỷ lệ hút thuốc lá điện tử năm 2020 tăng 18 lần so với năm 2015 (Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá). Tỷ lệ hút cao nhất ở nhóm “nghèo” và nhóm “nghèo nhất”, thấp nhất ở nhóm “giàu và giàu nhất”. Chi phí y tế ước tính 1% GDP. Năm 2018, chi tiêu thuốc lá làm tăng 305 nghìn hộ nghèo (0,31% dân số), nhiều nhất ở vùng nông thôn, dân tộc thiểu số và các hộ thuộc hai nhóm nghèo nhất.
Chi tiêu thuốc lá làm giảm (lấn át) chi tiêu giáo dục, đặc biệt ở các hộ gia đình thu nhập thấp. Lợi ích kinh tế không đáng kể nếu tính cả chi phí cơ hội của thành viên hộ gia đình trong khi các hộ trồng lại đối mặt với rủi ro sức khỏe. Bên cạnh đó là những rủi ro về phá rừng, cháy, ô nhiễm môi trường, nguồn nước... Đây là những nhân tố tác động không nhỏ đối với việc thực hiện mục tiêu phát triển bền vững của nước ta.
Vì vậy, theo ông Nguyễn Anh Dương, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương, việc tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá là một trong những giải pháp để giúp Việt Nam hướng tới các mục tiêu phát triển bền vững hiệu quả. “Cần sớm áp dụng thuế hỗn hợp, đặc biệt tăng thuế đối với thuốc lá truyền thống và các mặt hàng thay thế. Bên cạnh đó, đánh thuế trên giá bán thay vì giá xuất xưởng”, ông Dương đề xuất.
Còn theo ông Nguyễn Tuấn Lâm, việc tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá đòi hỏi nhà quản lý phải thay đổi tư duy. Việc tăng thuế cần có lộ trình phù hợp cùng với các biện pháp phối hợp như tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân về tác hại của thuốc lá; áp dụng các biện pháp ngăn chặn buôn lậu thuốc lá. Bên cạnh đó là việc cân nhắc lại về mức độ tham gia phù hợp của ngành công nghiệp thuốc lá vào quá trình hoạch định chính sách.
