Cân bằng quyền lợi
Tại quận Kono hẻo lánh ở phía đông Sierra Leone, người đàn ông 72 tuổi Tamba Dominic cười rạng rỡ khi kể về những thay đổi trong cuộc sống của mình vài năm qua. Nửa thế kỷ làm nghề khai thác kim cương, người đàn ông Kono đã sống qua hàng thập kỷ nội chiến, xung đột chính trị, nghèo đói để chật vật nuôi 10 đứa con.
Theo Natural Diamonds, mọi thứ chỉ thay đổi hồi năm 2018 khi dự án GemFair đến với Kono. Đây là dự án khai thác kim cương do Tập đoàn De Beers (liên doanh giữa Anh và Nam Phi) tài trợ. Chương trình này tạo hợp tác giữa đơn vị khai thác và thợ thủ công địa phương, cho phép kiểm soát nguồn gốc và hoạt động khai mỏ, bảo đảm giá kim cương, hỗ trợ thợ thủ công, tái cân bằng quyền lợi giữa các tập đoàn kim cương và người khai thác địa phương.
Nhờ GemFair, các thợ mỏ ngày nay đang kiếm được mức lương tốt hơn, nhiều trang trại mọc lên trên những khu mỏ cũ, đời sống, môi trường và giáo dục của người dân được quan tâm. Ông Dominic kể mình đã đủ tiền để gửi ba con đi học đại học, theo các chuyên ngành luật, tài chính và y khoa.
Đó không phải câu chuyện riêng của Kono. Dự án tiên phong này đang đóng vai trò trọng tâm trong việc chuyển đổi mô hình sản xuất và khai thác kim cương thủ công toàn cầu. Theo De Beers, lĩnh vực này hiện chiếm 10% doanh thu kim cương toàn cầu, mang lại thu nhập và việc làm cho hàng triệu người ở một số khu vực khó khăn bậc nhất thế giới. Dữ liệu của Ngân hàng Thế giới (WB) cho biết có 41 triệu người đang làm việc trong ngành khai thác kim cương thủ công, quy mô nhỏ toàn thế giới.
Riêng tại Sierra Leone, kim cương được tìm thấy lần đầu tại quận Kono vào những năm 1930. Quốc gia Tây Phi này chỉ chiếm khoảng 1% trữ lượng khai thác kim cương toàn cầu, nhưng lại có vị trí rất đặc biệt, bởi kim cương của Sierra Leone chủ yếu nằm trên dòng chảy phù sa các con sông, có thể được khai thác bằng tay. Kim cương của Sierra Leone cũng có kích thước lớn, chất lượng cao, phù hợp cho sản xuất trang sức đắt tiền.
Tuy nhiên, nguồn tài nguyên thiên nhiên quý giá ấy lại bị đặt trong bối cảnh chính quyền thiếu khả năng quản lý, tham nhũng, nội chiến triền miên cùng sự can thiệp của các tập đoàn đa quốc gia. Sierra Leone lẽ ra phải giàu mạnh nhờ nguồn tài nguyên này, cuối cùng vẫn là một trong những nước nghèo nhất thế giới, nơi người dân không được hưởng lợi từ nguồn tài nguyên họ sở hữu.
Khi nội chiến ở Sierra Leone chính thức kết thúc vào năm 2002, cơ hội để cải thiện tình hình đã xuất hiện. De Beers đã nhìn thấy cơ hội để xây dựng một chương trình khai thác kim cương có trách nhiệm hơn mang tên GemFair.
Thách thức thực tế của dự án GemFair
Phó Chủ tịch cấp cao Feriel Zerouki của Tập đoàn De Beers cho biết: “Chúng tôi muốn thí điểm một mô hình mới, thứ chưa từng tồn tại ở bất kỳ đâu trên thế giới. Chúng tôi muốn nâng cao tiêu chuẩn của ngành, tập trung vào phát triển bền vững và trở thành đối tác thương mại với những người thợ thủ công”. Ban đầu, người dân địa phương đã tỏ ra hoài nghi trước thiện chí của một “ông lớn”. Nhưng theo thời gian, chương trình của tập đoàn đang phát triển mạnh mẽ.
GemFair hiện có hơn 400 điểm khai thác tại Kono cam kết tham gia dự án, từ đó hỗ trợ tạo ra 6.000 việc làm. Năm 2024, bất chấp một năm khó khăn khi giá kim cương toàn cầu giảm mạnh, GemFair đã tăng lượng mua kim cương lên 68%. De Beers cũng đạt hai cột mốc quan trọng tại thị trường Sierra Leone vào năm ngoái là mua viên kim cương thứ 10.000 và viên đá lớn nhất từ trước tới nay (nặng 69,3 carat).
Ông Zerouki cho biết, trở ngại lớn nhất là tạo dựng niềm tin: “Trước đây, nhiều người đã đến và đề nghị giúp đỡ người dân tại đây, nhưng họ không ở lại khi tình hình trở nên khó khăn. Đại dịch Covid-19 là thách thức lớn với chúng tôi. Nhưng nó cũng là minh chứng tuyệt vời cho thấy bất chấp khó khăn, dự án sẽ tiếp tục hoạt động. Trong 5 năm qua, cách thức kinh doanh minh bạch, cam kết giữ lời hứa và việc sẵn sàng mua mọi viên kim cương ở mọi kích cỡ cũng như chất lượng đã giúp chúng tôi duy trì quan hệ, tạo tin tưởng với dân bản địa. Và họ cũng đang làm điều tương tự với chúng tôi”.
Khi GemFair lần đầu đến Kono, De Beers phải chủ động tiếp cận người dân. Còn bây giờ, các thợ mỏ xếp hàng từ ngoài văn phòng lúc 6 giờ sáng để bán kim cương. Dominic thừa nhận ông từng do dự trong những lần tiếp cận đầu tiên của De Beers. Nhưng qua các cuộc tiếp xúc và huấn luyện, sau nhiều thập kỷ làm nghề khai thác kim cương, ông đã được dạy cách cân và đánh giá chất lượng kim cương qua kính lúp, đồng thời được cung cấp thêm một số dụng cụ cần thiết cho công việc.
Đó là một sự thay đổi lớn so với quá khứ. Trước đây, Dominic mang kim cương tới những văn phòng thu mua địa phương và phải gửi chúng lại kiểm định qua đêm. Ông hay nhận được những đề nghị thấp, thậm chí được thông báo kim cương đã mất vào sáng hôm sau và đương nhiên không có quyền khiếu nại. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng thợ mỏ từng chỉ nhận được 20% giá trị viên kim cương họ kiếm ra. “Tôi giờ có thể tự mình đánh giá cả kích thước lẫn chất lượng kim cương khi tìm thấy”, ông Dominic tự hào kể.
Thay đổi đời sống và kinh tế địa phương
Raymond Alpha, một người gốc Kono, quản lý địa phương của GemFair, giải thích: “Trước đây, khai mỏ thường được xem là một công việc thu nhập thấp. Nhưng thợ mỏ bây giờ tự hào với công việc của mình. Họ được hỗ trợ, có mức lương theo giờ chấp nhận được, có phương tiện và biện pháp an toàn”.
Không chỉ ở khía cạnh khai mỏ, dự án lớn của De Beers cũng tác động tới nhiều khía cạnh khác trong cuộc sống. Ở những vùng khai mỏ cũ, các khu mỏ bỏ hoang là một trong những vấn đề phức tạp. GemFair đã hỗ trợ để phục hồi đất tại hơn chục khu mỏ cũ tại Kono. Họ dự định mở rộng và tiếp tục dự án ra cả miền đông. Những khu mỏ cũ thường nằm lộ thiên, bao quanh bởi những vùng cây cỏ, thiên nhiên xanh tươi. Thợ mỏ chỉ cần một cái xẻng, sàng thô sơ để làm việc. Đất tại đây vì thế không bị tổn thương, tạo điều kiện cho việc hồi phục thuận tiện hơn, hướng tới trở lại thành đất nông nghiệp.
Đội ngũ của GemFair đang hướng dẫn người dân địa phương nhiều kỹ thuật canh tác tốt hơn để các gia đình có thể trồng trọt quanh năm trên cả đất nông nghiệp cũ và những khu vực được cải tạo. Họ trồng trái cây, rau quả, phát triển nuôi gia cầm, thậm chí thủy sản. Khai mỏ vẫn là nghề chính của nam giới, trong khi nông nghiệp cho phép nữ giới có cơ hội đóng góp thu nhập, giúp nhiều gia đình lần đầu có được ổn định về lương thực, nhiều phụ nữ có được độc lập tương đối trong xã hội.
“Việc trồng trọt này có vẻ là một thành tựu nhỏ, nhưng tác động đem lại là rất lớn. Hầu hết nông dân là phụ nữ và nông nghiệp mang lại cho họ một khoản thu nhập bổ sung, nhỏ nhưng đáng giá, là thứ họ cần để cho con cái đi học”, Tiến sĩ Ruby Stocklin-Weinberg của chương trình GemFair cho biết.
Jared Holstein, nhà buôn kim cương ở San Francisco (Mỹ), thừa nhận: “Tôi đã theo dõi và chờ đợi một chương trình như thế này trong nhiều thập kỷ. Khách hàng của tôi cũng vậy”. Holstein đã chứng kiến nhiều sáng kiến nhằm cân bằng quyền lợi của những nhà buôn và thợ mỏ. Tuy nhiên, GemFair là dự án đầu tiên thật sự mang tới kết quả thực tế.
Với GemFair, mỗi viên kim cương giờ đều có số sê-ri, có thể truy vết từ mỏ khai khoáng tới thị trường, có thể tra lại lịch sử khi nó còn là viên đá thô tới khi nằm trên chiếc nhẫn ở hiệu trang sức. Kim cương của Sierra Leone giờ không còn là câu chuyện về máu và nước mắt như trong bộ phim “Kim cương máu” (Blood Diamond) do tài tử Leonardo di Caprio thủ vai. Nó đã và đang mang tới cuộc sống mới cho những người dân ở Sierra Leone.
