Năm 2023 là năm thứ hai liên tiếp, huyện Ba Bể (Bắc Kạn) không còn tổ chức hoạt động đua thuyền độc mộc trên hồ Ba Bể trong hội Xuân lồng tồng (xuống đồng). Thay vào đó, huyện tổ chức đua thuyền kayak. Lý do đơn giản là vì cả vùng hồ hiện chỉ còn khoảng bốn thuyền độc mộc có thể sử dụng được.
Những con thuyền Kayak xanh xanh, đỏ đỏ cũng rẽ sóng trên hồ, cũng tạo nên những sự hào hứng nhất định. Nhưng với những người còn biết chế tác thuyền độc mộc ở bản Pác Ngòi, Cốc Tộc, Bó Lù thì đua thuyền kayak có phần lạ lẫm và hụt hẫng.
Hầu hết số ít những con thuyền độc mộc còn sót lại ở Ba Bể đều đã vài chục năm tuổi. Chúng đã quá cũ kỹ, hư hỏng, mục nát không còn giá trị sử dụng. Chúng được neo ở sông Năng và ven hồ chờ ngày trở thành củi đun cho gia đình nào đó. Chiếc nào có số phận khá hơn thì được bán đi để thành đồ trang trí như chiếc thuyền ở quán ăn tại thành phố.
Những năm 70 của thế kỷ trước, ở những làng bản ven hồ, như: Pác Ngòi, Bó Lù, Cốc Tộc, nhà nào cũng có từ một đến hai chiếc thuyền độc mộc. Những con thuyền độc đáo, thanh mảnh nhưng dù có lật cũng không bao giờ bị chìm. Cây gỗ được chọn để làm thuyền phải là những cây gỗ đinh, lát, dâu rừng, phay, sao…, cỡ hai người ôm, thân thẳng không có nhiều cành hoặc cành rất nhỏ. Người thợ dùng rìu để khoét lòng thuyền, vạc nhẵn bên ngoài. Cùng với sự khéo léo, tỉ mỉ thì người thợ phải có con mắt tinh tường, tính toán sao cho đẽo hai bên mạn thuyền cân đối, để khi hạ thủy thuyền mới không bị nghiêng.
Thuyền độc mộc là một phần bản sắc văn hóa dân tộc Tày vùng hồ Ba Bể. Hình ảnh thiếu nữ áo chàm, thướt tha đứng chèo thuyền đã trở thành “ảnh nền” cho du lịch Ba Bể. Những bức ảnh quảng bá du lịch của Bắc Kạn luôn là hình ảnh thiếu nữ chèo thuyền độc mộc. Vào hội xuân, những cuộc đua thuyền độc mộc luôn thu hút đông đảo người dân chứng kiến nam thanh, nữ tú chèo những con thuyền thanh mảnh lao như một mũi tên trên sóng nước. Nhưng tất cả đã là dĩ vãng.
Câu chuyện phục chế, bảo tồn thuyền độc mộc đã trở thành nỗi trăn trở từ lâu của Ban quản lý khu du lịch Ba Bể. Làm sao để biểu trưng của du lịch Ba Bể không chỉ là những hình ảnh được in trên giấy là điều không dễ khi vì tương lai, ngành quản lý đã đóng cửa rừng để giữ rừng.
Giám đốc Ban quản lý khu du lịch Ba Bể Hoàng Ngọc Thấm chia sẻ, trước mắt, UBND tỉnh đã bố trí vốn để đầu tư hạ tầng thiết yếu trong hồ Ba Bể, trong đó, huyện dự kiến sẽ chế tác mới 10 thuyền độc mộc theo phương pháp truyền thống. Về lâu dài, trên cơ sở hiệu quả của 10 chiếc thuyền mới này, Ban quản lý khu du lịch sẽ tiếp tục nghiên cứu, đề xuất để đầu tư chế tác thêm.
Như vậy, cơ hội để những chiếc thuyền độc mộc “sống lại”, tiếp tục rẽ sóng trên hồ Ba Bể đã mở ra. Tuy nhiên, có bảo tồn văn hóa vùng hồ tốt thì mới giúp phát huy bền vững giá trị của thuyền độc mộc.
