Xây dựng cụm, trung tâm nông thôn mới

Việc xây dựng cụm, trung tâm nông thôn mới phù hợp với bối cảnh hiện nay, không chỉ góp phần hiện đại hóa nông thôn mà còn tạo nền tảng để thúc đẩy sản xuất, phát triển kinh tế xanh, nâng cao chất lượng sống và tăng cường khả năng chống chịu của cộng đồng trước tác động ngày càng phức tạp của biến đổi khí hậu.

Phân tích về mô hình cụm xã và vai trò trung tâm cụm xã trong giai đoạn hiện nay, Tiến sĩ Lương Tiến Dũng, Phó Trưởng khoa Quy hoạch, Trường đại học Kiến trúc Hà Nội cho biết: Hình thành cụm xã là bước phát triển tất yếu khi nông thôn chuyển từ mô hình kinh tế tự cấp tự túc sang kinh tế hàng hóa đa chức năng. Từ năm 2010, khi chương trình xây dựng nông thôn mới triển khai, cụm xã không chỉ cung cấp dịch vụ cơ bản mà còn trở thành cấu trúc gắn với sản xuất tập trung, logistics, du lịch nông thôn và các mô hình nông thôn mới nâng cao-kiểu mẫu.

Trong bối cảnh quản lý hai cấp hiện nay, cụm xã là không gian trung gian giúp điều phối phát triển, quản lý đất đai, kinh tế và hạ tầng liên xã. Trung tâm cụm xã đóng vai trò là cực tăng trưởng, nơi tập trung thương mại-dịch vụ, công nghiệp nông thôn, các thiết chế văn hóa, y tế, giáo dục, dịch vụ công liên xã; về lâu dài có thể phát triển thành đô thị khi đủ điều kiện. Mô hình này giúp tập trung hóa sản xuất, dịch vụ, hình thành vùng nguyên liệu, tăng liên kết giữa hợp tác xã và doanh nghiệp, tạo thêm việc làm phi nông nghiệp, cải thiện dịch vụ công và nâng cao năng lực quản trị theo vùng chức năng.

Hình thành cụm xã là bước phát triển tất yếu khi nông thôn chuyển từ mô hình kinh tế tự cấp tự túc sang kinh tế hàng hóa đa chức năng. Từ năm 2010, khi chương trình xây dựng nông thôn mới triển khai, cụm xã không chỉ cung cấp dịch vụ cơ bản mà còn trở thành cấu trúc gắn với sản xuất tập trung, logistics, du lịch nông thôn và các mô hình nông thôn mới nâng cao-kiểu mẫu.

Tiến sĩ Lương Tiến Dũng, Phó Trưởng khoa Quy hoạch,

Trường đại học Kiến trúc Hà Nội

Tiến sĩ Nguyễn Duy Lượng, Phó Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam cho rằng: Trước bối cảnh kinh tế thị trường biến động nhanh, quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ và yêu cầu cấp thiết của nền nông nghiệp hiện đại, việc xây dựng cụm, trung tâm nông thôn mới trở thành nhiệm vụ cần được ưu tiên. Đây là hướng đi phù hợp với xu thế phát triển, bảo đảm hài hòa giữa mục tiêu hiện đại hóa nông thôn và duy trì vai trò trụ đỡ của ngành nông nghiệp.

Quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa hiện nay đang tác động mạnh đến khu vực nông thôn. Lực lượng lao động nông nghiệp giảm nhanh do chuyển dịch sang các ngành nghề khác; diện tích đất sản xuất nông nghiệp bị thu hẹp; tình trạng sản xuất nhỏ lẻ, manh mún còn phổ biến. Trong khi đó, để phát triển nông nghiệp hiện đại, yêu cầu cơ giới hóa, tự động hóa và ứng dụng công nghệ cao đòi hỏi phải có các vùng sản xuất lớn, tập trung, đồng bộ từ hạ tầng đến tổ chức sản xuất.

Những yêu cầu thực tiễn ấy cho thấy sự cần thiết phải quy hoạch lại không gian nông thôn, hình thành các cụm, trung tâm nông thôn mới, nơi có khả năng kết nối đồng bộ hạ tầng, dịch vụ, thương mại, chế biến và các thiết chế hỗ trợ sản xuất.

Hải Phòng đã chứng minh hiệu quả của mô hình sản xuất tập trung. Tại xã Kiến Hải, trang trại rau ăn lá của chị Đồng Thị Doanh được đầu tư gần 2 tỷ đồng để sản xuất rau theo tiêu chuẩn VietGAP, hữu cơ và trồng rau thủy canh quanh năm. Nhờ áp dụng phương thức sản xuất an toàn, sản phẩm của trang trại đủ điều kiện phân phối đều đặn vào siêu thị lớn như Aeon Mall, qua đó nâng cao giá trị và uy tín nông sản địa phương.

Tỉnh Bắc Ninh cũng là địa phương minh chứng sinh động cho việc tổ chức lại sản xuất nông nghiệp quy mô lớn. Tỉnh đã chuyển đổi hơn 10.000ha đất cấy lúa hiệu quả thấp sang trồng cây ăn quả và rau màu; hình thành nhiều vùng sản xuất hàng hóa lớn như vùng vải thiều gần 30.000ha, bưởi 5.400ha, rau màu hơn 30.800ha; chăn nuôi phát triển mạnh với đàn lợn gần 1,2 triệu con, gia cầm hơn 26 triệu con. Những kết quả này đưa Bắc Ninh trở thành địa phương đứng đầu cả nước về phát triển nông nghiệp quy mô lớn.

Tuy vậy, trong bối cảnh xây dựng nông thôn mới nâng cao và kiểu mẫu, các biến động từ sáp nhập xã, thay đổi quy mô dân cư và tiêu chí đánh giá làm phát sinh nhiều yêu cầu mới, nhiều thách thức lớn cần thận trọng xem xét khi triển khai mô hình cụm, trung tâm nông thôn mới.

Nhiều nơi có công trình xây dựng khang trang nhưng thiếu nhân sự vận hành, dẫn đến hoạt động cầm chừng hoặc bị bỏ không. Sau quá trình tinh gọn đơn vị hành chính, nhiều cụm xã được ghép lại chủ yếu theo tiêu chí quản lý mà thiếu phân tích về dòng chảy kinh tế, khiến trung tâm được xây dựng nhưng không hấp dẫn doanh nghiệp và người dân.

Một nguy cơ khác là chênh lệch phát triển giữa các xã trung tâm và xã ngoại vi. Khi nguồn lực đầu tư hạn chế mà bị tập trung quá nhiều vào trung tâm, các xã ven dễ bị “bỏ quên”, đi ngược lại tinh thần thu hẹp khoảng cách vùng miền mà chương trình nông thôn mới hướng tới. Đồng thời, yếu tố văn hóa cộng đồng cũng cần được đặt lên hàng đầu. Ở nhiều vùng dân tộc thiểu số, cấu trúc làng bản có tính ổn định cao, gắn với không gian văn hóa truyền thống.

Để xây dựng cụm, trung tâm nông thôn mới đạt hiệu quả, Tiến sĩ Nguyễn Duy Lượng cho rằng, cần tiến hành đồng bộ các giải pháp. Một là, ưu tiên nguồn lực đầu tư hạ tầng trọng điểm, nhất là giao thông liên xã, trung tâm dịch vụ công, chợ nông thôn và các nền tảng chuyển đổi số. Hai là, khuyến khích doanh nghiệp, hợp tác xã tham gia phát triển các vùng chuyên canh quy mô lớn, gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm. Ba là, đẩy mạnh đào tạo nhân lực, chuyển giao khoa học-kỹ thuật và công nghệ mới, coi đây là yếu tố tạo đột phá cho sự vận hành hiệu quả của cụm, trung tâm nông thôn mới.

Xây dựng cụm, trung tâm nông thôn mới không chỉ là bước hoàn thiện quy hoạch, mà còn là chiến lược dài hạn nhằm hướng tới một nông thôn phát triển bền vững, hiện đại, môi trường sống xanh-sạch-đẹp, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội được bảo đảm vững chắc.