Từ cam kết toàn cầu đến giỏ hàng mỗi ngày

Hội nghị P4G vì thế không chỉ là cuộc gặp thượng đỉnh giữa các nhà lãnh đạo, mà còn là lời nhắc mạnh mẽ: chiếc giỏ hàng của mỗi người chính là nơi bắt đầu cho một tương lai xanh. Những thay đổi nhỏ trong tiêu dùng xanh sẽ tạo ra chuyển động lớn, nhưng thực tế cũng đặt ra không ít những bất cập cần giải quyết.

Sống xanh liệu có trở thành đặc quyền giữa thời vật giá leo thang?

Cuối tháng tư vừa qua, Việt Nam đăng cai tổ chức Hội nghị Thượng đỉnh Diễn đàn Đối tác vì Tăng trưởng xanh và Mục tiêu toàn cầu 2030 (P4G) lần thứ 4 tại Hà Nội, với chủ đề Hợp tác công tư vì tăng trưởng xanh kết nối với các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs). Hội nghị có sự tham gia của hơn 3.000 đại biểu đến từ gần 50 quốc gia, bao gồm các nguyên thủ, CEO các tập đoàn đa quốc gia, tổ chức tài chính quốc tế và doanh nghiệp khởi nghiệp xanh.

Tại hội nghị, Thủ tướng Phạm Minh Chính nhấn mạnh rằng chuyển đổi xanh không thể chỉ là khẩu hiệu, mà phải trở thành hành động cụ thể - bắt đầu từ thay đổi mô hình sản xuất, đến thói quen tiêu dùng của mỗi cá nhân. Đặc biệt, Việt Nam cam kết xây dựng hệ sinh thái tiêu dùng bền vững, hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ sản xuất hàng xanh với chi phí hợp lý, đồng thời thúc đẩy tiếp cận hàng xanh cho người tiêu dùng phổ thông.

Ông Ian de Cruz - Giám đốc toàn cầu P4G - cũng cảnh báo: “Nếu không thay đổi hành vi tiêu dùng, các mục tiêu khí hậu sẽ chỉ nằm trên giấy. Người tiêu dùng là tuyến đầu của cuộc chiến chống biến đổi khí hậu”.

Với tư cách một nhà nghiên cứu về môi trường, tôi thường tiếp xúc với người dân ở nhiều vùng miền của Tổ quốc để tìm hiểu về xu hướng tiêu dùng xanh. Tại một cửa hàng nhỏ ở Quận 3, TP Hồ Chí Minh, người bán gói bánh bằng giấy kraft, còn người mua cầm theo chiếc bình giữ nhiệt thay cho ly nhựa. Không biển hiệu rình rang, không hô hào khẩu hiệu môi trường – chỉ là những hành động lặp lại như một phản xạ sống: nhẹ tay với hành tinh.

“Tiêu dùng xanh” đang trở thành một thước đo mới trong lựa chọn mua sắm. Từ những cửa hàng thủ công đến hệ thống siêu thị, từ các thương hiệu truyền thống đến startup, không ai muốn bị bỏ lại phía sau trong làn sóng “xanh hóa” sản phẩm.

Một khảo sát của Nielsen năm 2023 cho thấy 86% người tiêu dùng Việt sẵn sàng trả thêm tiền cho các sản phẩm thân thiện môi trường. Nhưng con số đó cũng đặt ra một câu hỏi lớn: liệu sống xanh có đang là một lựa chọn khả thi với tất cả, hay chỉ dành cho một tầng lớp có điều kiện?

Chị Nguyễn Hồng Minh, công nhân may ở Bình Dương, đang thuê nhà trọ và chật vật nuôi con nhỏ với mức lương 8 triệu, cho biết: “Tôi thích sống xanh chứ, ai mà không muốn. Nhưng cuối cùng vẫn phải quay lại với đồ rẻ, vẫn phải mua rau gói bằng bao nylon rẻ tiền ở chợ, dù biết rau có thể ngậm hóa chất, không thể vào siêu thị để mua rau hữu cơ, bỏ vào túi vải cho an toàn và thân thiện với môi trường”.

Không chỉ giới trẻ - đặc biệt là Gen Z - đang ưu tiên sản phẩm ít rác thải, không nhựa và có chứng nhận sinh thái, mà người nội trợ, công chức, thậm chí cả các nhà đầu tư cũng bắt đầu quan tâm đến “dấu chân sinh thái” của món hàng.

Trước áp lực này, hệ thống phân phối và sản xuất bắt buộc phải thích nghi. Các chuỗi bán lẻ như Co.opmart, WinMart đã thay thế túi nylon bằng túi tự hủy. Nhiều startup như Re.socks (tái chế tất từ vải vụn), EcoBag (túi vải sinh học) đã tìm được thị phần riêng nhờ bắt đúng nhu cầu sống xanh.

Nhưng ở góc độ người tiêu dùng phổ thông, khó khăn vẫn hiển hiện. Sản phẩm xanh thường có giá cao hơn sản phẩm phổ thông từ 20-50%. Bao bì giấy hay chai thủy tinh thân thiện môi trường lại làm tăng chi phí vận chuyển. Không ít người “muốn xanh mà không thể”.

Chị Thanh Hà, nhân viên văn phòng Quận 7, TP Hồ Chí Minh cho biết: “Chỉ khi nào hàng xanh rẻ bằng hoặc rẻ hơn hàng thường, người tiêu dùng thu nhập trung bình như tôi mới có thể lựa chọn mỗi ngày.”

Thực tế, phần lớn sản phẩm xanh hiện nay vẫn phục vụ nhóm đô thị, thu nhập khá, quen mua sắm online. Trong khi đó, người lao động, công nhân, sinh viên tỉnh lẻ - những nhóm chiếm phần đông dân số - vẫn bị bó hẹp trong ba tiêu chí: rẻ, nhanh, tiện.

TS Nguyễn Đình Tùng, chuyên gia chính sách môi trường, Đại học Kinh tế TP Hồ Chí Minh cho rằng, chúng ta cần làm cho tiêu dùng xanh trở thành một lựa chọn khả thi đại chúng, chứ không phải một lựa chọn sang chảnh. Ông Tùng nhấn mạnh: nếu không có cơ chế hỗ trợ và điều tiết, tiêu dùng xanh rất dễ rơi vào bẫy hình thức: người tiêu dùng chỉ mua những gì được dán nhãn xanh, mà không thật sự hiểu tác động môi trường của sản phẩm. Và trong thực tế, xanh đã trở thành một chiêu tiếp thị.

Lợi dụng tâm lý tiêu dùng hướng đến môi trường, nhiều doanh nghiệp đã bắt đầu “xanh hóa” sản phẩm... trên giấy. Bao bì in lá cây, khẩu hiệu “green-friendly”, nhưng không có chứng nhận môi trường chính thức, không minh bạch nguồn gốc sản phẩm. Giới chuyên môn gọi đây là hiện tượng greenwashing - tô vẽ “xanh giả” để lấy lòng khách hàng.

TS Nguyễn Thị Ngọc Anh, Viện trưởng Nghiên cứu phát triển tiêu dùng bền vững cho rằng: Người tiêu dùng cần trang bị kỹ năng phân biệt thật - giả trong tiêu dùng xanh. Sản phẩm xanh không chỉ ở bao bì, mà nằm ở chuỗi cung ứng và vòng đời sử dụng.

Hiện nay, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang thúc đẩy quy chuẩn nhãn sinh thái quốc gia để kiểm soát tình trạng này. Nhưng người tiêu dùng vẫn cần giữ vai trò cảnh giác, bởi không phải nhãn nào có hình chiếc lá cũng đáng tin.

Nhà nước đã có nhiều động thái thúc đẩy tiêu dùng xanh. Quyết định số 889/QĐ-TTg năm 2022 phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia về tiêu dùng và sản xuất bền vững giai đoạn 2021-2030, đặt mục tiêu đến năm 2030: 100% siêu thị không dùng túi nylon khó phân hủy, đồng thời khuyến khích sản phẩm tuần hoàn.

Nghị định 08/2022/NĐ-CP, hướng dẫn Luật Bảo vệ môi trường 2020, yêu cầu doanh nghiệp công khai tác động môi trường, thực hiện trách nhiệm mở rộng với sản phẩm (EPR) - đặc biệt trong thu gom và tái chế bao bì.

Tuy nhiên, theo TS Vũ Thị Lan Hương, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Môi trường, chính sách cần tiếp cận từ hai phía: Vừa tạo áp lực lên doanh nghiệp bằng quy định pháp lý, vừa hỗ trợ họ chuyển đổi thông qua ưu đãi thuế, tài chính xanh. Với người tiêu dùng, cần giáo dục từ sớm và truyền thông sáng tạo hơn – chứ không thể chỉ kêu gọi.

Một số địa phương như Đà Nẵng, Huế, Hội An đã thí điểm mô hình Khu phố không rác, Phiên chợ xanh không túi nylon mang lại kết quả tích cực. Nhưng để nhân rộng, vẫn cần khung pháp lý đồng bộ, ngân sách ổn định và sự tham gia của doanh nghiệp lớn.

Người trẻ đang dẫn dắt hay chạy theo xu hướng?

Nghiên cứu trên mạng xã hội, tôi nhận thấy người trẻ đang có trào lưu sống xanh, tiêu dùng xanh, chẳng hạn như các zero waste lifestyle, bình giữ nhiệt cùng tôi đi khắp thế gian, thử sống không nhựa 7 ngày đang nở rộ. Không ít bạn trẻ trở thành KOLs của tiêu dùng xanh - giới thiệu sản phẩm tái chế, hướng dẫn làm xà-phòng hữu cơ, ủng hộ cửa hàng refill.

Điều tích cực là giới trẻ đang góp phần thay đổi nhận thức cộng đồng. Nhưng cũng có lo ngại khi tiêu dùng xanh bị phông bạt hóa, thời trang hóa, hoặc bị gói gọn trong các nút like, share, thay vì hành động thực tế.

Nếu giới trẻ chỉ sống xanh để chụp ảnh sống ảo, thì trào lưu này sẽ dễ sớm lụi tàn. Giải pháp nằm ở việc kết nối sống xanh với hành động thiết thực: tái sử dụng, sửa chữa, mua ít lại, chọn sản phẩm có trách nhiệm thay vì sản phẩm hot trend. Tiêu dùng xanh, thói quen xanh phải bắt đầu từ chiếc giỏ hàng với hành vi mua sắm mỗi ngày. Thói quen tiêu dùng xanh hoàn toàn có thể bắt đầu từ những hành động nhỏ: mang túi vải đi chợ, mua sản phẩm refill thay vì mua mới, chọn thương hiệu có trách nhiệm môi trường.

Nhưng thói quen chỉ bền vững khi có hệ thống cùng thay đổi. Cần hệ thống bán lẻ hỗ trợ hàng xanh tiếp cận đại chúng. Cần chính sách ưu đãi cho nhà sản xuất tuần hoàn. Cần các quỹ tín dụng xanh cho startup môi trường. Cần truyền thông và giáo dục không sáo rỗng.

Giữa muôn trùng nhựa, hóa chất, hàng rẻ, hàng nhanh - việc cầm lên rồi đặt xuống một món hàng vì thấy nó không thân thiện với môi trường, cũng là một hành vi thể hiện lối sống xanh, thân thiện môi trường.