“Dự án Manhattan” của thế kỷ 21
Bạn không đọc nhầm đâu. Câu nói trên chính là của cựu Ngoại trưởng Mỹ, Henry Kissinger - một trong những gương mặt tiêu biểu của thời đại Chiến tranh Lạnh, cũng như những nhà tư duy địa chính trị của thế kỷ trước. Trước khi mất ở tuổi 100 vào năm 2023, ông đã dành những năm cuối đời để… nghiên cứu về trí tuệ nhân tạo (AI). Thậm chí, Kissinger còn cùng các nhà khoa học tại Microsoft và Google viết một cuốn sách về cách AI định hình tương lai của chính trị, ngoại giao, an ninh và cạnh tranh toàn cầu.
Trong cuốn sách đó, các tác giả đã so sánh cuộc đua AI toàn cầu hiện nay với “Dự án Manhattan”, chương trình chế tạo bom nguyên tử của Mỹ. Chỉ khác là, trong khi “Dự án Manhattan” kích hoạt cuộc chạy đua vũ khí hạt nhân thì AI đang thúc đẩy các quốc gia cạnh tranh quyết liệt nhằm làm chủ thứ “công nghệ chi phối mọi công nghệ” của thế kỷ 21.
AI len lỏi vào mọi ngóc ngách của đời sống, tạo ra những bước tiến bùng nổ. Thông qua AI, các bác sĩ có thể phân tích kết quả xét nghiệm cũng như hình ảnh chiếu chụp của bệnh nhân với tốc độ nhanh gấp hàng chục lần trước đây. Công nghệ xe tự lái cũng ngày càng tinh vi và chính xác hơn, khi AI có thể phân tích, xử lý khối lượng dữ liệu đường sá khổng lồ. Hệ thống nhận diện khuôn mặt giờ đây có thể phát hiện nhân dạng cụ thể trong một không gian công cộng hỗn loạn với cả nghìn người qua lại mỗi giây. Hàng hóa ở các bến cảng đang được bốc dỡ nhanh gấp nhiều lần nhờ sự can dự của AI. Các hệ thống quân sự cũng thay đổi khi AI đang hỗ trợ việc ra quyết định, và thậm chí tự động điều khiển vũ khí. Trên bình diện văn hóa, các mô hình ngôn ngữ lớn có thể phản ánh và lan truyền những giá trị văn hóa của quốc gia phát triển chúng theo cách mạnh mẽ chưa từng có…
Với khả năng mở ra những chân trời khoa học mới, vượt qua những rào cản vật lý và khám phá những lãnh địa mới của tâm trí, AI không còn là lĩnh vực công nghệ thuần túy, mà trở thành trụ cột của quyền lực quốc gia. Chủ quyền công nghệ AI đang định hình các cuộc cạnh tranh địa chính trị, mà thí dụ rõ nét nhất là chiến lược kiểm soát xuất khẩu chip tiên tiến của Mỹ, nhằm kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc.
Kể từ năm 2022, Bộ Thương mại Mỹ đã áp đặt các biện pháp hạn chế nghiêm ngặt, cấm xuất khẩu các chip AI cao cấp như Nvidia A100 và H100 sang Trung Quốc, đồng thời giới hạn quyền tiếp cận công nghệ sản xuất chip tiên tiến (dưới 7nm). Các chip này là nền tảng cho sức mạnh tính toán (computer power) vốn là yếu tố cốt lõi của “bộ ba AI” (AI Triad) giúp Mỹ duy trì ưu thế trong phát triển các mô hình AI tiên tiến như học sâu và xử lý ngôn ngữ tự nhiên.
Cuộc đua tam mã
Chính sách kiểm soát xuất khẩu chip tiên tiến của Mỹ đối với Trung Quốc cũng chính là một phần trong bức tranh AI toàn cầu, với ba cực quyền lực đang dẫn dắt thế giới là Mỹ, Trung Quốc và Liên minh châu Âu (EU).
Mỹ, với hệ sinh thái công nghệ khổng lồ gồm những tập đoàn tiên phong như OpenAI, Google, Meta hay Microsoft… đang dẫn đầu và định hình các chuẩn mực AI toàn cầu. Họ cũng thống trị hạ tầng AI với Nvidia - nhà sản xuất GPU (bộ xử lý đồ họa) số một thế giới, chiếm gần 90% thị phần GPU toàn cầu. Bên cạnh đó, Mỹ còn vượt trội về năng lực triển khai AI trên quy mô siêu lớn, nhờ những nhà cung cấp cloud (điện toán đám mây) hàng đầu, cùng khả năng huy động nguồn lực khổng lồ. Minh chứng mới nhất cho khả năng ấy là Stargate, dự án hạ tầng AI lớn nhất lịch sử được chung tay bởi Oracle, OpenAI và Softbank. Dự án này dự kiến đầu tư 500 tỷ USD để xây dựng các trung tâm dữ liệu khổng lồ trên khắp nước Mỹ trong vòng bốn năm tới, nhằm duy trì vị thế “cầm cờ” trên đường đua AI.
Tuy nhiên, Trung Quốc cũng đang cạnh tranh quyết liệt với Mỹ, nhờ vai trò mạnh mẽ của nhà nước. Năm 2017, Bắc Kinh đã công bố “Kế hoạch phát triển trí tuệ nhân tạo thế hệ mới”, đặt mục tiêu dẫn đầu thế giới về AI vào năm 2030, trong đó nhấn mạnh việc tích hợp AI vào mọi lĩnh vực, từ sản xuất, y tế, giáo dục cho đến quốc phòng, đồng thời thúc đẩy nghiên cứu và phát triển AI để giảm phụ thuộc vào nước ngoài. Chính phủ Trung Quốc cũng khuyến khích hợp tác giữa khu vực công và tư, khi các tập đoàn công nghệ tư nhân hàng đầu như Huawei và Alibaba nhận được hỗ trợ từ nhà nước để phát triển những ứng dụng AI và cùng các cơ quan chính phủ triển khai những dự án AI quy mô lớn.
Mười năm qua, Trung Quốc đã rót hơn 100 tỷ USD vào khoảng 1,4 triệu công ty liên quan đến trí tuệ nhân tạo, và cũng đang nắm giữ tới hơn 38.000 bằng sáng chế AI. Với chiến lược phát triển toàn diện, kết hợp giữa chính sách quốc gia và sự tham gia tích cực của khu vực tư nhân, Trung Quốc đang tiến nhanh trên con đường trở thành “siêu cường AI”, để tiếp tục bám đuổi và so kè với nước Mỹ.
Trong khi đó, EU lại đang định hình cuộc chơi AI thông qua việc thiết lập các quy định và tiêu chuẩn đạo đức. Việc EU ban hành Đạo luật AI vào ngày 1/8/2024, bộ khung pháp lý toàn diện đầu tiên trên thế giới về trí tuệ nhân tạo, đánh dấu bước ngoặt quan trọng của nhân loại trong việc kiểm soát công nghệ mới nổi này. Đạo luật AI của EU đã tạo ra làn sóng ảnh hưởng quốc tế, được nhiều quốc gia (chẳng hạn Brazil, Anh, Canada hay các nước ASEAN) tham chiếu khi xây dựng hoặc điều chỉnh các quy định liên quan AI của riêng mình. Đồng thời, với động lực tiên phong, đạo luật này cũng đang thúc đẩy các cuộc thảo luận trong những tổ chức quốc tế như OECD và G7 về việc thiết lập các tiêu chuẩn quản lý AI trên toàn cầu.
Trong “cuộc đua tam mã” với Mỹ và Trung Quốc, EU đã có lựa chọn sáng suốt, nhưng cuộc chiến khốc liệt này còn cần những chiến lược linh hoạt và quyết sách kịp thời. Dưới góc nhìn đó, các quốc gia tầm trung vẫn có cơ hội tìm ra chỗ đứng của riêng mình, để không bị bỏ lại trong dòng chảy cạnh tranh toàn cầu. Đó có thể là lựa chọn phát triển đội ngũ nhân lực AI và chuyên gia bán dẫn hùng hậu nhờ thế mạnh dân số trẻ và chất lượng giáo dục tốt, như Việt Nam hay Ấn Độ đang hướng đến. Hoặc, cũng có thể là chiến lược chuyển hướng dòng tiền thu được từ dầu mỏ thành những khoản đầu tư vào hợp tác quốc tế về AI, như cách các quốc gia vùng Vịnh đang đẩy mạnh.
Mỗi hướng đi đều có thể tạo ra những hiệu ứng khác nhau, nhưng mọi nỗ lực hành động trong cuộc đua công nghệ quan trọng nhất của nhân loại lúc này đều rất đáng ghi nhận. Bởi, việc có mặt trên đường đua AI toàn cầu không chỉ đem đến sức đẩy nhằm phát triển kinh tế, mà còn tạo ra đòn bẩy địa chính trị, cho phép các quốc gia tham dự chủ động vào quá trình tái định hình trật tự toàn cầu.
Theo báo cáo của Trung tâm An ninh và Công nghệ Mới nổi (CSET) có trụ sở tại Washington, AI, với khả năng cung cấp và xử lý thông tin ở quy mô chưa từng có, sẽ làm thay đổi cục diện quyền lực quốc tế, định hình lại vị thế của các quốc gia - tương tự như cách điện và động cơ đốt trong đã thực hiện, trong các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây.
