Tầm nhìn chiến lược
Trong rất nhiều điểm đổi mới, nổi bật lên việc Đảng ta khẳng định rõ: "Văn hóa, con người là nền tảng, nguồn lực, sức mạnh nội sinh và là động lực to lớn, hệ điều tiết của phát triển xã hội bền vững". Cụm từ "hệ điều tiết" không chỉ là thông điệp mang tính tuyên ngôn mà là một tầm nhìn chiến lược: Văn hóa không còn là lĩnh vực đứng ngoài mà trở thành trục điều hòa giữa tăng trưởng và công bằng, giữa vật chất và tinh thần, giữa truyền thống và hiện đại.
Trong lịch sử phát triển của đất nước, văn hóa từ lâu được Đảng xác định là nền tảng tinh thần của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng để bảo đảm sự phát triển bền vững. Tuy nhiên, tới Dự thảo Báo cáo chính trị lần này, nhận thức ấy đã được mở rộng: Văn hóa không chỉ là nền tảng mà còn là "hệ điều tiết" của sự phát triển. "Hệ điều tiết" ở đây được hiểu là cơ chế định hướng, cân bằng và điều hòa các mối quan hệ trong xã hội, bảo đảm tiến trình phát triển diễn ra hài hòa, ổn định. Khi văn hóa được đặt vào vị trí đó, Đảng ta nói rõ rằng văn hóa chính là trục định hướng cho phát triển - "bộ phanh mềm" giúp xã hội không trượt khỏi quỹ đạo nhân văn và bền vững.
Nếu trong thế kỷ XX, nguồn lực vật chất như tài nguyên, lao động được coi là yếu tố chủ yếu dẫn dắt phát triển, thì bước sang thế kỷ XXI, nguồn lực văn hóa và con người trở thành yếu tố quyết định. Tốc độ tăng trưởng không còn là tiêu chí duy nhất; điều then chốt là chất lượng phát triển, khả năng cân bằng giữa tăng trưởng và công bằng, giữa hội nhập và bản sắc, giữa vật chất và tinh thần. Văn hóa với vai trò của một "hệ quy chiếu giá trị" giúp định hình hướng đi, giới hạn và mục tiêu của mọi chính sách phát triển.
Nhìn lại hành trình tư duy của Đảng, có thể thấy rõ nét: Từ Đại hội VI (1986) - khởi đầu công cuộc đổi mới toàn diện - đến các kỳ Đại hội sau đó, văn hóa đã được nhắc tới nhiều hơn như nền tảng tinh thần và động lực phát triển. Theo đó, tại Đại hội VI, tư tưởng đó đã bắt đầu được thể hiện rõ trong các nghị quyết và chính sách: Văn hóa trở thành bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng, của đổi mới nếp nghĩ, nếp sống. Qua các kỳ đại hội tiếp theo, như Đại hội IX, X, XI… văn kiện của Đảng đã khẳng định rõ hơn: Văn hóa là nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững của đất nước.
Phát triển đất nước là một quá trình tổng hòa: Kinh tế tạo ra của cải, chính trị tạo nên cơ chế, và văn hóa giữ vai trò điều tiết, định hướng và duy trì sự hài hòa cho toàn hệ thống. Với kinh tế, văn hóa định hình cách con người làm ra và sử dụng của cải, một nền kinh tế thật sự phát triển khi thấm đẫm giá trị văn hóa - khi con người sản xuất, sáng tạo, tiêu dùng có ý thức, cạnh tranh có đạo đức, sống trách nhiệm với cộng đồng. Ở chiều ngược lại, kinh tế càng phát triển càng cần văn hóa như chất keo kết dính xã hội, duy trì niềm tin, ổn định và nhân văn. Với chính trị, văn hóa lại là sức mạnh mềm, là tính chính danh của thể chế, là quản trị nhân bản - một hệ thống chính trị có văn hóa là hệ thống biết lắng nghe, tôn trọng con người, hành động có lý, có tình. Và với xã hội, văn hóa là sợi dây vô hình kết nối con người, điều chỉnh hành vi, bồi đắp nhân cách; khi văn hóa thấm sâu vào giáo dục, truyền thông, đời sống đô thị, đời sống mạng, những giá trị trung thực, trách nhiệm, nghĩa tình trở thành vốn xã hội giúp cộng đồng vững vàng trước biến động. Đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hóa và công nghệ số, văn hóa còn là "lá chắn mềm" bảo vệ bản sắc quốc gia giúp Việt Nam hội nhập nhưng không hòa tan.
Nếu coi sự phát triển của quốc gia như một cơ thể sống thì văn hóa chính là hệ thần kinh điều phối và cân bằng. Ở tầm giá trị, văn hóa là hệ quy chiếu đạo đức, hệ giá trị quốc gia, gia đình, con người thời kỳ mới, là la bàn định hướng hành động của cá nhân và tổ chức. Ở tầm hành vi, văn hóa điều chỉnh cách con người ứng xử trong công sở, doanh nghiệp, trường học, gia đình, mạng xã hội, tạo ra xã hội có năng lực tự điều chỉnh cao, không cần cưỡng chế. Ở tầm chính sách, văn hóa là tinh thần của quản trị, quyết sách không chỉ đúng lý mà còn hợp đạo lý, hợp lòng dân. Những mô hình như Hà Nội - Thành phố sáng tạo UNESCO, Quảng Ninh - văn hóa kỷ luật và đồng tâm, Huế, Hội An - di sản kết nối sáng tạo đều cho thấy: văn hóa không chỉ là sản phẩm của phát triển mà là cơ chế điều tiết cho phát triển đúng hướng.
Chuyển hóa nhận thức thành hành động cụ thể
Để văn hóa thật sự trở thành "hệ điều tiết của phát triển xã hội bền vững" như Dự thảo Báo cáo chính trị xác định, chúng ta cần chuyển hóa nhận thức thành hành động cụ thể: Hoàn thiện thể chế văn hóa hiện đại, đồng bộ; đổi mới quản lý theo hướng "quản trị sáng tạo" để Nhà nước kiến tạo, hỗ trợ chứ không can thiệp hành chính; đầu tư chiến lược cho hạ tầng và nhân lực văn hóa, đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ, doanh nhân văn hóa; và quan trọng nhất là xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, nhân văn, kỷ cương, nơi mỗi người dân sống đẹp, sống có trách nhiệm. Khi mỗi cá nhân, mỗi cộng đồng, mỗi tổ chức đều vận hành theo giá trị văn hóa thì hệ điều tiết ấy mới thật sự hiệu lực và sâu rộng.
Tư duy mới trong Dự thảo Báo cáo chính trị Đại hội XIV mở ra một tầm nhìn sâu rộng: Văn hóa không chỉ là nền tảng tinh thần mà còn là phương thức phát triển và nhân tố bảo đảm sự bền vững quốc gia. Trong thời đại toàn cầu hóa và công nghệ, văn hóa giữ vai trò như mạch nguồn nội sinh, giúp chúng ta hội nhập mà vẫn giữ gốc, hiện đại mà không đánh mất mình. Khi văn hóa trở thành "hệ điều tiết", mọi chính sách đều hướng tới con người, nhân văn hơn, bao dung hơn, bền vững hơn.
Lịch sử đã chứng minh: Mọi thành công lâu dài đều bắt đầu từ văn hóa. Khi văn hóa thấm vào quản trị, ta có bộ máy liêm chính; khi văn hóa thấm vào kinh doanh, ta có nền kinh tế sáng tạo, trách nhiệm; khi văn hóa thấm vào lòng dân, ta có xã hội đoàn kết, nhân ái, tự tin. Và khi văn hóa trở thành sức mạnh quốc gia, Việt Nam sẽ không chỉ là đất nước đang phát triển, mà là đất nước phát triển theo cách riêng của mình, phát triển bằng bản lĩnh và tâm hồn Việt Nam.
Trong những ngày nhân dân đang góp ý cho Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV của Đảng, từng lời ý kiến, từng dòng chia sẻ chính là hiện thân của văn hóa chính trị, văn hóa tham gia, văn hóa trách nhiệm, văn hóa đồng lòng. Chính tinh thần ấy, tinh thần "dân là gốc", "văn hóa là nền tảng" sẽ giúp chúng ta củng cố niềm tin và khát vọng để bước vào kỷ nguyên mới với tâm thế tự chủ, tự cường, nhân văn và sáng tạo.
Phát triển nhanh là điều cần thiết, nhưng phát triển bền vững mới là đích đến của một dân tộc có văn hóa. Và điều bảo đảm cho sự bền vững ấy không gì khác hơn chính là văn hóa - hệ điều tiết của mọi tiến trình xã hội, là sức mạnh mềm của quốc gia, là mạch nguồn khát vọng Việt Nam. Chỉ khi nào văn hóa thấm sâu vào tư duy lãnh đạo, vào hành động của cán bộ, vào đời sống của nhân dân, thì khi ấy, đất nước ta mới thật sự phát triển bền vững, mạnh về kinh tế, vững về chính trị, đẹp về văn hóa và giàu lòng nhân ái ■
