Sự lãng phí tài chính và trí tuệ, tài năng sáng tạo của một bộ phận đội ngũ làm phim tại các hãng phim công lập đã được đề cập tại nhiều diễn đàn hội thảo, tọa đàm, song, vẫn chưa thể tháo gỡ.
Những dấu mốc “lần đầu” ấn tượng
Được chính thức đưa vào sản xuất từ đầu năm 2024, Tử chiến trên không là sản phẩm phim truyện điện ảnh ra rạp đầu tiên của Điện ảnh Công an nhân dân sau hơn 30 năm, nếu tính từ bộ phim đình đám Người không mang họ với diễn viên ngôi sao Lý Hùng, năm 1990.
Nhưng trước đó, Điện ảnh Công an nhân dân đã có sự trở lại khá ngoạn mục với phim truyện truyền hình dòng trinh thám Đội điều tra số 7, đánh dấu sự mở rộng hợp tác phát hành với kênh sóng truyền hình ngoài kênh của ngành, như HTV7, TV360, kể từ cuối năm 2023. Riêng với phim Tử chiến trên không, hãng hợp tác với các đơn vị tư nhân từ khâu sản xuất đến phát hành.
Là bộ phim đầu tiên của Việt Nam đề cập chủ đề bảo đảm an ninh hàng không với rất nhiều thử thách trong quá trình sản xuất, cũng là bộ phim đầu tiên được chiếu thương mại ở định dạng IMAX, 4DX, Tử chiến trên không thật sự là cú huých mạnh mẽ cho tiềm năng phát triển công nghiệp điện ảnh Việt Nam. Không chỉ là sự đầu tư phát triển đa dạng dòng phim, chủ đề phim mà còn đồng thời là đầu tư điều kiện sản xuất đáp ứng các định dạng chiếu phim hiện đại; thế giới đang có gì thịnh hành, khán giả Việt Nam cũng có thể được thưởng thức với chính phim do người Việt Nam thực hiện.
Tuy nhiên, tương tự như Mưa đỏ, trong hoàn cảnh chung của hạ tầng cơ sở cho công nghiệp điện ảnh còn lạc hậu, manh mún, nếu không có sự đồng hành của những tổ chức, cơ quan nhà nước, dòng phim về chiến tranh cách mạng và bảo vệ an ninh, trật tự an toàn xã hội với các bối cảnh phim rộng lớn, phức tạp sẽ khó có thể được thành hình. Đơn cử, trong quá trình làm phim Mưa đỏ, lượng thuốc nổ, đạn dược, vũ khí thật sử dụng cho phim vượt nhiều lần số lượng dự tính ban đầu. Tất cả để bảo đảm chất lượng hình ảnh trên phim. Điều này là bất khả nếu đây là phim chỉ do tư nhân thực hiện, bởi khó mà đáp ứng mức độ tăng vốn đầu tư.
Hoặc như trong phim Tử chiến trên không, phim trường với mô hình chiếc máy bay dân dụng cuối những năm 1970 được dựng với tỷ lệ gần như 1:1, nhiều chi tiết phim liên quan đến thiết bị bay, thiết bị bảo đảm an ninh hàng không, đến sự chân thực của bối cảnh lịch sử…, tất cả góp phần quan trọng tạo nên trình hiện đầy thuyết phục của một bộ phim đầu tiên về chủ đề không tặc dựa trên câu chuyện có thật ở nước ta năm 1978. Và nếu phim cũng chỉ do một hoặc một số đơn vị sản xuất tư nhân đầu tư thực hiện, mọi sự sẽ khó có thể được bảo đảm đáp ứng đủ yêu cầu của ê-kíp sản xuất.
Đổi lại, sự tham gia của các đối tác tư nhân trong khâu đầu tư sản xuất, phát hành, như một sự đồng hành từ ban đầu của dự án phim đã đem lại nhiều dư vị mới. Dàn diễn viên, đạo diễn, giám đốc hình ảnh, hóa trang… không còn chỉ là những cái tên an toàn mà họ có thể rất mới, hoặc có diễn viên gạo cội nhưng ở dạng vai diễn hoàn toàn mới, đầy thử thách, tạo hấp lực với công chúng. Quy mô và phương thức truyền thông được thay đổi với sự tận dụng các “mẹo” gây chú ý, tạo xu hướng quan tâm của công chúng trẻ trên nền tảng xã hội. Tất cả đã đem lại hình ảnh mới mẻ cho dòng phim “nhà nước”.
Không khó để giải bài toán “cơ chế”?
Cần một cơ chế đặc thù cho phát hành thương mại đối với phim do Nhà nước đặt hàng! Đây là những cảnh báo mạnh mẽ đã được khởi xướng bàn thảo mạnh mẽ trong thời gian qua, trên nhiều diễn đàn, nhất là trước diễn biến khó ngờ của khoản thu phòng vé tới hơn 20 tỷ đồng của phim Đào, Phở và Piano, hơn một năm trước.
Bên cạnh đó, thực tế không chỉ có phim truyện điện ảnh, các bộ phim tài liệu khoa học của Hãng phim Tài liệu Khoa học Trung ương trong những năm qua, sau khi sản xuất, cũng chỉ được công chiếu tại một số liên hoan phim diễn ra ở trong nước, rồi... lưu kho. Đã có đạo diễn chia sẻ với chúng tôi về tình cảnh dở khóc dở cười khi muốn đưa phim dự thi giải báo chí trong nước, phải “lách luật” bằng cách nhờ một đơn vị báo chí tạo đường dẫn công chiếu phim trên kênh truyền thông đa phương tiện của họ, để hợp thức hóa yêu cầu sản phẩm đã được phát hành của Ban tổ chức giải. Nguyên nhân là Hãng không thể đáp ứng công văn xin phim để phát sóng trên các đài truyền hình từ trung ương đến địa phương bởi vướng nhiều quy định hiện hành trong các văn bản pháp lý về phát hành phim do nhà nước đặt hàng, đầu tư toàn bộ.
Tới giữa tháng 5/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chỉ đạo thành lập Tổ soạn thảo xây dựng Nghị định quy định về phát hành, phổ biến phim phục vụ nhiệm vụ chính trị. Đến nay, nội dung dự thảo Nghị định đang ở bước hoàn thiện để trình Chính phủ. Theo đó, nhiều điểm mới đã được đề cập, đặc biệt là khuyến khích hợp tác công-tư trong đầu tư, sản xuất và phát hành phim phục vụ nhiệm vụ chính trị, là cơ chế thỏa thuận giữa đại diện chủ sở hữu phim, nếu là phim hoàn toàn được làm từ nguồn vốn nhà nước, với phía đơn vị tư nhân khi tham gia phát hành thương mại… Đây cũng chính là những gì mà Điện ảnh Quân đội nhân dân, Điện ảnh Công an nhân dân đang triển khai trong thực tiễn với Mưa đỏ, Tử chiến trên không. Việc này được nhìn nhận “là bước đi chủ động, xuất phát từ nhu cầu thực tiễn, mang ý nghĩa tiên phong trong việc thử nghiệm mô hình phối hợp công-tư trong điện ảnh”, theo lời khẳng định trên truyền thông của Cục trưởng Điện ảnh Đặng Trần Cường, Tổ phó Thường trực Tổ soạn thảo. Dự kiến, Nghị định sẽ được trình Chính phủ xem xét thông qua trong tháng 12/2025.
Vậy là, bộ phim mới nhất vừa hoàn thành thuộc dòng phim chiến tranh cách mạng do nhà nước đặt hàng, nhan đề Thanh âm vượt đại dương (Hãng Phim truyện 1), nói về sự anh dũng của các chiến sĩ cách mạng bị giam cầm tại nhà tù Côn Đảo thời kháng chiến chống Pháp, cùng nhiều bộ phim tài liệu kể những câu chuyện thời cuộc theo cách thức mới mẻ của thế hệ làm phim tài liệu trẻ của Việt Nam hoàn thành trong năm 2024… tiếp tục chờ đợi cơ chế để được phát hành rộng rãi hơn.
Hy vọng rằng, đó cũng là những bộ phim cuối cùng được làm từ ngân sách nhà nước lại phải chờ cơ chế từ nhà nước để được đến với công chúng theo cách thức sòng phẳng, đưa lại cái nhìn công bằng hơn về giá trị và trị giá của phim ‘”nhà nước” trong bối cảnh mới của phát triển công nghiệp điện ảnh ở nước ta.
