Rộn ràng thu hái bo bo
Trong những ngày này, gia đình ông Vừ Bá Mà, bản Huồi Sơn, xã biên giới Tam Hợp, huyện Tương Dương huy động các thành viên trong gia đình lên rừng, lên rẫy hái quả. Ông Mà cho biết, mỗi năm khi mùa bo bo đến độ thu hoạch, cả gia đình làm cật lực cả ngày và đêm cho thu nhập được hơn chục triệu đồng. Năm nay trong vùng khoanh nuôi số lượng bo bo có mở rộng hơn năm ngoái, bên cạnh đó, năng suất và giá cả cũng khá hơn năm trước. Dự kiến năm nay với gần 5 ha bo bo, năng suất khoảng 30 tạ quả tươi/ha, cho thu nhập khoảng 20 triệu đồng. Ở xã Tam Hợp, bo bo phân bố chủ yếu ở các sườn núi, hoặc nằm trong khu vực rừng được khoanh nuôi, bảo vệ. Theo báo cáo của UBND xã, trên địa bàn có khoảng 30 ha cây bo bo, trong đó 15 ha do nằm trong vùng rừng được khoanh nuôi, bảo vệ, còn lại 15 ha người dân trồng dưới tán rừng theo dự án hỗ trợ của huyện.
Chị Lầu Y Súa, xã Nhôn Mai, huyện Tương Dương phấn khởi cho biết, cây bo bo năm nay khá cao lớn, cho nhiều quả, gia đình phải huy động tất cả thành viên bóc vỏ quả bo bo. Những ngày nghỉ hè, con cái cũng được bổ sung vào “lực lượng” này. Sau đó, bà con tranh thủ trời nắng để phơi hạt, vào những ngày mưa, thường dùng tấm nứa, các dụng cụ gác bếp để sấy khô hạt. Theo người dân địa phương, thời điểm hiện tại quả bo bo tươi được thương lái thu mua từ 5 - 7 nghìn đồng/kg tùy vào chất lượng quả non hay già. Còn giá hạt bo bo đã sấy, phơi khô dao động khoảng 40-42 nghìn đồng/kg. Cứ 10 kg quả bo bo tươi sau khi bóc tách, phơi khô được khoảng 3-4 kg hạt bo bo khô. Vì vậy người dân thường tranh thủ chế biến hạt khô để bán.
Ở huyện rẻo cao biên giới Kỳ Sơn, ngay từ sáng sớm, nhiều người dân ở xã Huồi Tụ, đã chuẩn bị cho bữa ăn trưa và các dụng cụ bao tải, gùi, dao và gậy để vào rừng hái bo bo. Chị Moong Thị Vân, sinh năm 1980, trú tại xã Huồi Tụ cùng hai cô con gái đi vào rừng thu hoạch bo bo. Đây là công việc thời vụ hằng năm của gia đình chị. Theo chị Vân, cách nhà khoảng 2 cây số, trong khu rừng rộng hàng chục ha ở xã Huồi Tụ có nhiều cây bo bo mọc dưới tán cây lấy gỗ. Cây cao khoảng
2 m, lá dài 10 - 40 cm, khi hái phải dùng gậy hoặc dao có mỏ neo ngoắc vào cành kéo xuống, chặt lấy đoạn có quả. Quả bo bo tròn, đường kính khoảng 2 - 3 cm. Người dân thường tách quả ngay rồi bỏ vào gùi tre mang về. Trung bình một ngày, mỗi người hái được 20 - 30 kg. “Hái bo bo trên cây đơn giản, nhưng khi gùi về nhà vất vả, bởi đường rừng núi dốc và phải di chuyển qua nhiều khe suối rất vất vả và nguy hiểm”, chị Vân nói. Theo báo cáo của UBND xã Huồi Tụ, năm 2023 diện tích cây bo bo có khoảng 20 ha, phân bố chủ yếu ở các bản có địa hình cao như Huồi Lê, Huồi Mũ và dọc các sườn núi. Diện tích bo bo ở Huồi Tụ cũng chủ yếu nằm dưới tán rừng được khoanh nuôi, bảo vệ.
Ông Mùa Bá Chư, ở xã Tây Sơn trồng 5 ha cây bo bo cho biết, trước đây người dân chủ yếu hái giống quả này mọc tự nhiên trong rừng. Sau khi biết được giá trị kinh tế của cây bo bo, người dân đã tận dụng những khoảnh đất dưới tán rừng hoặc đất đồi trọc để trồng và chăm sóc. Từ lúc trồng cây giống đến khi ra trái mất từ 2 - 3 năm, hết mùa thu hoạch cây già sẽ khô và chồi non phát triển, vòng đời khoảng 6 - 7 năm.“Năm nay được mùa, một ha đạt năng suất 30 tạ quả tươi, dự kiến cho thu nhập khoảng 20 triệu đồng”, ông Chư cho biết thêm.
Bà Lô Thị Thanh, một thương lái ở huyện Quế Phong cho biết, mỗi ngày cơ sở của bà thu mua khoảng 5 tạ hạt bo bo khô. Năm nay, quả bo bo tươi có giá 5 nghìn đến 7 nghìn đồng/kg, hạt sấy khô 40 nghìn - 50 nghìn đồng/kg. Ngoài Kỳ Sơn, bà Thanh cũng đi mua thu mua quả bo bo ở các huyện khác như Tương Dương, Quế Phong, Quỳ Châu... Sau gom đủ sẽ vận chuyển hàng ra bắc để tiêu thụ.
 |
Bà con dân tộc H’Mông xã Huồi Tụ, huyện Kỳ Sơn thu hoạch quả bo bo. Ảnh: LỮ PHÚ |
Cần quy hoạch và phát triển bền vững
Theo báo cáo của Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Kỳ Sơn: “Toàn huyện có khoảng 1.121 cây bo bo, phân bố nhiều ở các xã có địa hình cao như Na Ngoi, Tây Sơn, Nậm Càn, Huồi Tụ… Diện tích khoanh nuôi bảo vệ khoảng 672 ha, diện tích do người dân nhân rộng khoảng 257 ha. Trong tương lai, diện tích trồng loại cây này được kỳ vọng mở rộng thêm khoảng 240 ha”. Năm 2022, tổng sản lượng thu hoạch hạt bo bo ở Kỳ Sơn đạt khoảng 722 tấn, năm 2023 dự kiến sản lượng còn cao hơn.
Nhiều tài liệu nghiên cứu cũng xác định, cây bo bo hay cây bon bo, còn có tên khác là thảo đậu khấu nam, hay còn được gọi là mạc cà, cọ cà, sẹ tía, sa nhân tím, có tên khoa học là Alpinia Bractea là một loài lâm sản ngoài gỗ, mọc phổ biến ở nhiều nơi thuộc miền núi tỉnh Nghệ An, phát triển tốt dưới tán rừng tự nhiên.
Cây bo bo hiện đã được UBND tỉnh Nghệ An đề xuất đưa vào danh mục quy hoạch trồng, bảo tồn các loại cây dược liệu trên địa bàn tỉnh đến năm 2025, có tính đến năm 2030. Theo Quyết định số 1887/QĐ-UBND ngày 3/4/2018 của UBND tỉnh Nghệ An, cây sẽ được đưa vào danh mục cây dược liệu chính quy hoạch trồng tại các địa phương Kỳ Sơn (Mường Lống, Huồi Tụ), Quế Phong (Nậm Nhoóng, Châu Thôn, Hạnh Dịch) với tổng diện tích khoảng 400 ha.
Trong báo cáo Quỹ Môi trường toàn cầu, Chương trình tài trợ các dự án nhỏ của Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP - GEF SGP), một ha cây bon bo sau khi trồng ba năm với mật độ 800 cây/ha có thể mang lại thu nhập 10 đến 15 triệu đồng/năm. Cây bo bo có mặt trong nhiều bài thuốc dân gian của đồng bào dân tộc Thái, có tác dụng chữa các bệnh thấp khớp, đau lưng, dạ dày, lá cây có thể dùng làm món ăn. Đây cũng là một nguồn xuất khẩu tiềm năng, mỗi năm có hàng trăm tấn bo bo được xuất khẩu.
Từ năm 2015 đến nay, với sự hỗ trợ của Dự án UNDP- GEF SGP, cây bo bo đã được gây trồng thành công với mô hình 86 ha với 84 hộ gia đình tham gia tại các xã Nậm Nhoóng, Châu Thôn, huyện Quế Phong. Năm 2016, Dự án rừng và đồng bằng (VFD) đã tổ chức các đợt tập huấn cho 268 hộ gia đình của 5 bản thuộc xã Nậm Giải về việc bảo tồn và phát triển loài cây này. Ngoài các địa phương trên, hiện nay có khá nhiều địa phương ở trong tỉnh như xã Tây Sơn, xã Huồi Tụ (huyện Kỳ Sơn), xã Yên Na (huyện Tương Dương)… đã từng bước khoanh nuôi phục hồi, gây trồng cây bon bo để khai thác hạt nhằm tạo sinh kế, tăng thu nhập, xóa đói, giảm nghèo.
Hiện, cây bo bo ở Kỳ Sơn phân bố nhiều ở các xã có địa hình cao như Na Ngoi, Tây Sơn, Nậm Càn, Huồi Tụ... Bo bo được mùa, được giá đã đem lại thu nhập khả quan cho người dân. Hiện tại, giá bán bo bo ở Kỳ Sơn cũng đã cao hơn năm 2022 từ 2.000-4.000 đồng/kg. Bo bo được coi là lộc rừng, là cây xóa đói, giảm nghèo của người dân ở đây. Cây bo bo được mùa, người dân cũng thêm kỳ vọng vào một mùa đổi thay.
