Trong hàng chục năm, các studio ảnh ở Lagos (Nigeria) từng là nơi lưu giữ ký ức của hàng nghìn gia đình. Tuy nhiên, khi nhiếp ảnh kỹ thuật số lên ngôi, phim âm bản dần bị bỏ quên, thậm chí bị tiêu hủy. Những thước phim quý giá, từng ghi lại khoảnh khắc đời thường, thành tựu và khát vọng của người dân thành phố lớn nhất Nigeria, đang đứng trước nguy cơ biến mất hoàn toàn.
Theo nghệ sĩ người Anh gốc Nigeria Karl Ohiri, nhiều phim âm bản tại các studio cũ bị đốt do không còn giá trị thương mại hoặc bị hư hỏng bởi khí hậu ẩm ướt. “Tôi đã chứng kiến lịch sử đứng trước bờ vực bị hủy hoại,” anh chia sẻ. Trong khi các bảo tàng lớn tại Anh sở hữu hàng trăm nghìn bức ảnh lưu trữ, thì Lagos lại không có bất kỳ cơ sở chính thức nào để bảo tồn di sản hình ảnh này.
Trước thực trạng đó, Karl Ohiri cùng cộng sự Riikka Kassinen thành lập dự án kho lưu trữ Studio Lagos, với mục tiêu truy tìm, số hóa và lưu trữ những kho tư liệu quý giá từ các studio ảnh cũ. Trong suốt chín năm, hai nghệ sĩ đã đi khắp thành phố, liên hệ hàng chục nhiếp ảnh gia, thu thập hàng trăm nghìn tấm phim, phần lớn được xếp trong bao tải gạo hoặc thùng các-tông, phân loại, làm sạch và lưu giữ tại studio ở Helsinki (Phần Lan).
“Lagos đang thay đổi chóng mặt, nhiều studio cũ bị phá bỏ, chủ nhân qua đời hoặc chẳng ai còn nhớ chúng từng tồn tại”, Kassinen cho biết. Trong quá trình khảo sát, hai nghệ sĩ nhiều lần để lỡ mất cơ hội thu thập âm bản tại những studio cũ bị phá hủy. “Phải mất hàng chục năm để xây dựng nên những studio chụp ảnh, nhưng chỉ một mồi lửa là tất cả biến mất,” Ohiri nói.
Đến nay, dự án đã lưu giữ được tác phẩm của ít nhất 25 nhiếp ảnh gia, trong đó có bộ sưu tập quý giá từ Abi Morocco Photos - một studio nổi tiếng tại Lagos - do cặp đôi nhiếp ảnh gia John và Funmilayo Abe sáng lập. Từ đầu những năm 1970 đến 2006, họ không chỉ chụp ảnh chân dung tại studio trên phố Aina mà còn đến nhà khách hàng, tham gia các sự kiện và chụp ảnh đường phố, phản ánh chân thực đời sống đô thị Lagos thời kỳ hậu chiến. Tuy nhiên, bước sang thế kỷ 21, khi công nghệ số lan rộng, những studio kiểu cũ dần bị xóa sổ. Các kho lưu trữ bị bỏ quên, nhiều tấm phim phủ đầy nấm mốc, hoặc chất đống trong bao tải gạo và thùng bìa giữa khí hậu ẩm ướt của Lagos.
Nhận thấy giá trị văn hóa và xã hội to lớn từ những thước phim này, Ohiri và Kassinen đã dành hơn chín năm đi khắp thành phố, tìm kiếm nhiếp ảnh gia, thu thập và phân loại hàng trăm nghìn tấm âm bản. “Lagos đang thay đổi chóng mặt. Nhiều studio cũ bị phá bỏ, chủ nhân đã mất, thậm chí không ai còn nhớ nơi đó từng tồn tại”, Kassinen chia sẻ.
Số phim thu được hiện được lưu giữ và phục chế tại studio của họ ở Helsinki (Phần Lan), với nhiều tấm đã bị hư hại nặng. Đặc biệt, tuyển tập “Kho lưu trữ của sự hình thành”, một bộ ảnh được chọn lọc từ các âm bản bị hỏng, đã gây tiếng vang khi được đưa vào Triển lãm Nhiếp ảnh Mới tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (MoMA), New York (Mỹ) năm 2023. Quá trình phục chế các ảnh này buộc nhóm nghệ sĩ phải đeo khẩu trang để tránh khói độc và nấm mốc sinh ra từ vật liệu đã phân hủy.
Trong tương lai, nhóm mong muốn tổ chức các triển lãm ảnh tại chính Lagos, xuất bản sách và phát triển dự án mới về các nữ nhiếp ảnh gia. “Ước mong lớn nhất của chúng tôi là những tấm ảnh không chỉ được nhìn nhận như tư liệu nghệ thuật, mà còn như một kho lưu trữ gia đình của Lagos”, Ohiri nói. Dù chưa từng gặp khách hàng trong ảnh, họ tin rằng một ngày nào đó người dân sẽ nhận ra gương mặt người thân qua từng vệt xước, vết ố vàng và ký ức thành phố sẽ sống lại theo cách đầy xúc động.
Hành trình bảo tồn này không chỉ là nỗ lực nghệ thuật, mà còn là một cuộc đấu tranh âm thầm để giữ gìn ký ức đô thị, giúp người dân Lagos và thế giới có thể nhìn lại một phần di sản vô giá đang đứng trước nguy cơ bị xóa sổ bởi lãng quên và thời gian.
