Nhưng cũng dễ dàng nhận ra nét khác biệt và sáng tạo. Với chị, sẽ rất lãng phí nếu những giá trị kỹ - mỹ thuật của chiếc đèn lồng chỉ dùng trong dịp Trung thu. Đó là tài nguyên quý giá mà ta có thể khai thác trong trang trí, thiết kế đương đại.
Một bộ phận cấu thành mỹ thuật cổ truyền
- Đèn lồng Trung thu vốn được xem là món đồ chơi cho trẻ em. Song, có thể thấy những chiếc đèn của chị được chế tác rất tỉ mỉ, tinh vi. Liệu có… cần thiết phải cầu kỳ như vậy không?
- Điều này đúng. Rước đèn Trung thu là một phong tục xưa, vốn dành riêng cho trẻ em. Trước đây, nhiều trẻ em được cha mẹ “sắm” cho những chiếc đèn đẹp và thật sự cầu kỳ. Chúng ta có thể thấy trong bộ sách Kỹ thuật người An Nam của Henri Oger hay ở những bức ảnh mà người Pháp chụp về Trung thu của trẻ em Việt Nam đầu thế kỷ 20. Khi tìm hiểu thì tôi nhận thấy qua những đồ chơi này, chúng ta hiểu thêm về “đẳng cấp” của văn hóa Việt.
Vậy một món “đồ chơi” có phải cầu kỳ đến thế không? Đây lại là một câu chuyện khác. Khi nghiên cứu đèn Trung thu cổ, tôi nhận thấy chúng có giá trị kỹ thuật và mỹ thuật cao. Để làm ra một chiếc đèn, một người thợ phải mất vài tuần, thí dụ như chiếc đèn hình con bọ ngựa này, gồm rất nhiều khâu khác nhau. Khi “dựng” một chiếc đèn, ngay cả khi chưa qua khâu vẽ mầu, tôi cảm thấy đó là một kỳ công rồi. Đèn Trung thu là món đồ chơi. Nhưng khi nhìn ở một góc độ rộng hơn, nó thuộc phạm trù mỹ thuật truyền thống. Nhìn lại những bức ảnh về Trung thu cách đây khoảng một thế kỷ, không ai không mê mẩn những chiếc đèn thời đó cả. Tôi nhận thấy sẽ rất lãng phí nếu chỉ để chơi một vài buổi trong dịp Trung thu.
- Đó là lý do chị muốn “giữ lại” vẻ đẹp của nó?
- Trở lại câu chuyện trước đây một chút. Trước khi có đèn điện thì người Việt sừ dụng nhiều loại đèn để thắp sáng, trang trí. Trong đó có đèn lồng. Tôi đọc nhiều tài liệu nhưng chưa biết ngày xưa các cụ có dùng để trang trí sau khi chơi Trung thu hay không. Nhưng bản chất thì các loại đèn Trung thu chủ yếu là đèn lồng. Bởi thế, từ việc phục chế những mẫu đèn Trung thu cổ, tôi đã đưa thêm những câu chuyện, những thông điệp văn hóa gia tăng giá trị cho sản phẩm. Chiếc đèn lồng không chỉ để chơi Trung thu nữa, mà trở thành một vật phẩm trang trí. Có thể dùng trong các nhà hàng, khách sạn, hay trong các gia đình… mà chỉ nhìn vào người ta có thể thấy cá tính của không gian trang trí, thấy “chất” văn hóa của gia chủ.
- Chị có thể nói rõ hơn về những câu chuyện, những thông điệp văn hóa mà chị gửi gắm?
- Có những chiếc đèn tôi phục dựng nguyên mẫu. Nhưng có nhiều chiếc tôi đưa thêm yếu tố sáng tạo. Thí dụ như đèn cá chép, các cụ vẫn nói con cá chép gắn với tích “cá chép vượt vũ môn”. Nhưng con cá chép trong đèn xưa thì không có các nét vẽ thể hiện rõ ý nghĩa “vượt vũ môn”. Khi phục dựng chiếc đèn này, tôi nghĩ làm thế nào rõ nét ý nghĩa “vượt vũ môn”? Tôi đã đưa hoa văn của sóng nước trong trang trí mỹ thuật cổ truyền vào phần đuôi cá. Còn phần thân trên, có họa tiết trang trí mây. Trong các loại mây, tôi chọn hình ảnh mây của thời Trần. Hoa văn sóng nước thể hiện con cá vốn ở nước. Còn mây tượng trưng cho việc nó “lên trời”. Như thế, chiếc đèn vẫn mang chất văn hóa Việt, nhưng câu chuyện được “kể” để người xem, người chơi dễ hình dung hơn. Người ta cũng hiểu hơn về trang trí mỹ thuật truyền thống qua chiếc đèn.
Tương tự với những mẫu đèn khác mà tôi đã phục dựng, tôi luôn khai thác yếu tố mỹ thuật truyền thống, có thể là mỹ thuật cung đình, mỹ thuật đình làng… để đưa vào sản phẩm cho phù hợp. Mà ở đây cũng có thể gọi là tác phẩm, vì hiện chúng là độc bản.
Để hình thành trào lưu lành mạnh
- Hiện có nhiều người dành tâm sức khôi phục vẻ đẹp của những chiếc đèn Trung thu cổ. Chị có nghĩ đó là xu hướng nhất thời?
- Có một thời gian cả xã hội tràn ngập đồ chơi ngoại, những chiếc đèn xanh đỏ nhấp nháy bắt chước đèn truyền thống. Nhưng những năm gần đây, nhiều người quan tâm hơn đến khôi phục đèn Trung thu cổ truyền. Tôi cho rằng, đấy là tín hiệu tốt. Trước sau gì những giá trị văn hóa truyền thống cũng sẽ được khẳng định. Tương tự, việc trang trí đèn lồng hiện nay cũng phổ biến hơn và nó gợi lại nét đẹp xưa.
Đèn Trung thu “cổ truyền” cũng có những giai đoạn phát triển khác nhau. Giai đoạn trước, đèn lồng được dán bằng giấy bản, giấy dó. Sau khi tiếp xúc văn hóa phương Tây, nhiều chiếc đèn chuyển sang dùng giấy bóng. Mỗi người có một cách làm khác nhau. Bản thân tôi nhận thấy giấy dó vừa gợi nét hoài cổ hơn, vừa giúp chiếc đèn có hồn, có độ bền cao hơn nên tôi chọn giấy dó là chất liệu chính để làm sản phẩm và tìm lại nét đẹp xưa cũ nhất có thể. Còn lồng đèn, chất liệu chính là mây - chất liệu truyền thống, được xử lý chống mối mọt trước khi sử dụng.
- Quá trình khôi phục nét xưa cũ nhất như chị nói có gặp nhiều khó khăn?
- Tư liệu là rất thiếu, nên nhiều chiếc phải dỡ ra làm lại nhiều lần. Làm bằng giấy dó cũng có những khó khăn riêng. Chiếc lồng phải đan bằng mây, sau đó dán, bồi giấy dó. Điều này khiến biểu đạt những góc cạnh 3D của các linh vật, con vật là rất khó khăn. Chúng tôi phải đan các góc cạnh đó bằng mây rồi bồi nhiều lớp. Nếu là giấy bóng rồi vẽ lên, hay làm bằng lụa thì đơn giản hơn nhiều. Thí dụ như chiếc chân và móng rồng, chúng tôi phải bồi năm, sáu lớp giấy mới tạo được các đường nét và xử lý sao cho các lớp bồi liền mạch, tạo vẻ đẹp thẩm mỹ.
Mỗi thời đại lại có những thay đổi nhất định. Tôi không thể khẳng định chiếc đèn của mình được khôi phục nguyên bản 100% như xưa. Nhưng điều tôi muốn là kế thừa, đưa giá trị của đèn lồng truyền thống vào cuộc sống hiện đại.
- Trang trí đèn lồng, trong đó có đèn Trung thu ngày càng phổ biến trong cuộc sống. Chúng được dùng để trang trí ở nhiều làng cổ, phố cổ, nhà hàng, khách sạn. Nhưng không phải không gian nào chúng cũng được sử dụng hợp lý...
- Ồ đúng rồi. Nếu tinh ý thì có thể nhận ra ngay điều đó. Tôi đã thấy những làng cổ ở vùng Bắc Bộ làm du lịch đã treo hàng loạt đèn lồng đỏ rực rỡ khắp nhà cổ, đường làng. Một số di tích có tiếng ở Hà Nội mang tính chất cung đình lại treo hàng loạt đèn lồng phong cách Hội An…
Nếu một số nhà hàng, khách sạn dùng đèn lồng làm điểm nhấn trang trí thì việc họ dùng phong cách đèn lồng các vùng, miền văn hóa khác cũng không phải vấn đề gì lớn. Đó là lựa chọn của họ. Nhưng thí dụ làng cổ Bắc Bộ thì nên treo đèn lồng có “chất” Bắc Bộ để kế thừa, khẳng định bản sắc văn hóa. Có thể chúng ta chưa có nghiên cứu thấu đáo điều đó, nhưng một cách đơn giản nhất là dùng gam mầu phù hợp, kế đến là sử dụng những họa tiết khai thác từ tranh dân gian Đông Hồ, Kim Hoàng… hay các loại tranh khắc khác của vùng Bắc Bộ. Tôi đã thấy có những chiếc đèn lồng được các nghệ nhân, nghệ sĩ sáng tạo theo phong cách đó, dùng chất liệu vải vừa có giá thành phù hợp, vừa có thể sử dụng ngoài trời. Nếu không biết cách xử lý, sự phổ biến về trang trí đèn lồng lại tạo nên sự lai căng đáng tiếc.
- Xin cảm ơn chị đã dành thời gian cho cuộc trò chuyện!
Sinh ra trong một gia đình làm nghề mộc mỹ nghệ ở ngoại thành Hà Nội, Đoàn Thái Cúc Hương sớm say mê những đường nét trang trí mỹ thuật truyền thống. Nghệ nhân Đoàn Thái Cúc Hương đã phục dựng được khoảng 20 mẫu đèn Trung thu cổ. Trong đó, có những mẫu đèn đòi hỏi độ tỉ mỉ, tinh tế đến từng chi tiết, như đèn con cua, con bọ ngựa, con bướm… Cuộc triển lãm bộ sưu tập đèn tiếp theo sẽ diễn ra tại Bảo tàng nghệ thuật Quang San (Phường An Khánh, TP Hồ Chí Minh). "Nhân vật trung tâm” của triển lãm là một mẫu đèn lồng mang dáng rồng thời Lê sơ, với chiều dài lên đến 8 mét.
