Hồi đầu năm 2025, Công ty TNHH Văn hóa sáng tạo Trí Việt - First News công bố kiện Shopee vì phát hiện nhiều cuốn sách do mình nắm giữ bản quyền xuất bản tại Việt Nam bị làm giả và kinh doanh trái phép trên sàn thương mại điện tử (TMĐT) Shopee. Theo quan sát của First News, cuốn sách nổi tiếng “Đắc nhân tâm” bị đến 21 bên làm giả, trục lợi.
Vài tháng trước, chuyên gia đào tạo kỹ năng sống Trần Hồng Ninh gửi văn bản đến các cơ quan quản lý đề nghị xác minh tính hợp pháp của cuốn sách “Giúp con xây dựng 5 thói quen của nhà vô địch - Thành công tương lai của con trẻ là một chuỗi sửa trị, gò giũa, giáo dục từ bây giờ” của tác giả Nguyễn Minh Khôi. Ông Trần Hồng Ninh cho biết, phản ánh này xuất phát từ mong muốn những cuốn sách liên quan đến các vấn đề giáo dục, trẻ em, cần được chuẩn hóa ở mức cao nhất.
Mới đầu tháng 8 năm nay, một đường dây sản xuất hàng trăm nghìn sách giáo khoa giả cũng đã bị triệt phá ở Bắc Ninh. Và sách giáo khoa giả cũng là vấn nạn vô cùng nhức nhối khi có thể xem đây là “nhu yếu phẩm”, ai cũng cần mua, nên các đối tượng làm giả càng muốn thu lợi bất chính.
Công ty giữ bản quyền, chuyên gia, hay tác giả lên tiếng, dù mạnh mẽ nhưng rõ ràng là chưa đủ răn đe. Nói đơn cử như với đặc thù của sách giáo khoa hay sách của các nhà xuất bản hàng đầu như NXB Giáo dục bị làm giả, có sự vào cuộc từ công an, nhưng các đối tượng vẫn bất chấp, thì với các loại sách khác thật khó kiểm soát.
Vậy còn những bộ lọc khác? Với các nhà sách, nhất là những hệ thống nhà sách lớn, theo chuỗi, có thương hiệu, sẽ không dễ lọt vào. Còn dưới góc độ sàn TMĐT sẽ thấy, những trường hợp chính đơn vị trực thuộc của sàn như Tiki Trading bán hàng trên sàn Tiki thì có thể tạm yên tâm, vì với vị thế lớn có thể nhập sách “chính ngạch” nguồn gốc, chứng từ rõ ràng. Nhưng nếu nhiều đơn vị khác cùng kinh doanh trên sàn thì câu chuyện lại không đơn giản. Bởi lẽ, mua trên sàn, nhưng sản phẩm lại từ nhà bán, vậy phân định trách nhiệm như thế nào?
Một điều rõ ràng là sàn không thể cho rằng toàn bộ trách nhiệm thuộc về nhà bán. Vì sàn có thu phí từ nhà bán, nên cũng phải chịu trách nhiệm, hay nói đúng hơn là phải có quy trình xử lý khi phát hiện có yếu tố sách giả. Có thể, nếu nhận được phản ánh sách giả từ người mua, hoặc từ đơn vị xuất bản, tác giả… các sàn TMĐT cần có các quy định giải trình từ phía nhà bán hoặc các mức phạt trên quyền lợi kinh tế vì vi phạm các quy định kinh doanh. Nhưng yếu tố cần thiết ở đây phải là “tốc độ”. Vì giải quyết càng chậm, sự bức xúc càng lớn và tất nhiên thiệt hại là không nhỏ.
Thực tế, sách gốc hiện đã rẻ đến mức không thể rẻ hơn, nên lý do “sách giả giá rẻ” không còn tính thuyết phục. Sách cuối cùng phải tới tay người đọc, vì vậy, cần có những giải pháp phổ biến cách phân biệt sách thật - sách giả thường xuyên, cùng tuyên truyền ý thức đọc sách thật. Các bộ lọc phải đồng thời xuất hiện ở tất cả các kênh mới có thể không bỏ lọt những cuốn sách giả ra thị trường.