Cải cách thể chế để có thể duy trì được quỹ đạo tăng trưởng
Phóng viên: Thưa Phó Giáo sư, trong số những Báo cáo nghiên cứu của Đại học Kinh tế quốc dân được công bố cuối quý II/2025 có chủ đề rất thời sự hiện nay là cải cách thể chế, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế đất nước. Những phát hiện chính của Báo cáo là gì?
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Sơn: Tại Báo cáo nghiên cứu Nâng cao chất lượng thể chế thúc đẩy tăng trưởng kinh tế hai con số của Việt Nam trong kỷ nguyên vươn mình, Nhóm nghiên cứu sử dụng cách tiếp cận của Ngân hàng thế giới về Chỉ số Quản trị toàn cầu để đánh giá thực trạng chất lượng thể chế của Việt Nam và so sánh chất lượng thể chế của Việt Nam với các nước trên thế giới. Từ đó đề xuất giải pháp để nâng cao chất lượng thể chế ở Việt Nam.
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, đối với hầu hết các quốc gia, mục tiêu quan trọng nhất để trở thành nước phát triển là thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và bảo đảm mức sống của người dân. Sự khác biệt về thể chế giữa các nước tạo ra sự khác biệt đáng kể về tăng trưởng năng suất, tích lũy vốn, trình độ học vấn, do đó, tạo ra sự chênh lệch giàu nghèo và sự thịnh vượng của các quốc gia.
Khi xác định các nút thắt tăng trưởng và các giải pháp đột phá, Chính phủ Việt Nam đã khẳng định cải thiện chất lượng thể chế quản trị là một trong ba trụ cột trong khung chính sách nhằm hướng tới mục tiêu đến năm 2035 trở thành nước có mức thu nhập trung bình cao.
Từ những nội dung trên đây, có thể thấy rõ tầm quan trọng của chất lượng thể chế quản trị đối với tăng trưởng kinh tế trong khoa học kinh tế và thực tiễn phát triển kinh tế-xã hội Việt Nam. Cải cách về thể chế sẽ là những ưu tiên chính của Việt Nam trong giai đoạn đến năm 2030, tầm nhìn 2045.
Phóng viên: Nhóm nghiên cứu đánh giá thế nào về chất lượng thể chế Việt Nam trong giai đoạn đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế gần đây, thưa Phó Giáo sư?
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Sơn: Nhìn chung, chất lượng thể chế của Việt Nam trong giai đoạn 2014-2023 đã có những cải thiện đáng kể, nhất là trong các lĩnh vực hiệu quả quản lý, chất lượng quy định và pháp quyền.
Có được kết quả đó là do Việt Nam đã có sự nỗ lực trong đổi mới thể chế trong thời gian qua, đặc biệt là đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, so với các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á, chúng ta vẫn còn khoảng cách đáng kể với các nước dẫn đầu như Singapore và Malaysia.
Công cuộc đổi mới và mở cửa kinh tế đất nước được tiến hành cách đây gần bốn thập niên, chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa sang nền kinh tế thị trường, về bản chất của là chuyển sang áp dụng các thể chế kinh tế có tính dung hợp và bao trùm hơn.
Những cải cách đó đã góp phần quyết định việc giảm nghèo và giúp nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng ấn tượng trong 40 năm qua, trở thành nước có thu nhập trung bình.
Tuy nhiên, tăng trưởng kinh tế của Việt Nam đã chậm lại kể từ sau khủng hoảng năm 2009 và tác động của đại dịch Covid-19, nhiều dấu hiệu của việc rơi vào bẫy thu nhập trung bình mà Việt Nam đang gặp phải ngày càng trở nên hiện hữu và có xu hướng gia tăng.
Đó là tăng trưởng chậm lại so với giai đoạn trước khủng hoảng; năng suất lao động thấp và ngày càng tụt hậu so với các nước; chuyển dịch cơ cấu chậm; không có dấu hiệu cải thiện chỉ số khả năng cạnh tranh...
Thực tiễn cho thấy, dư địa của những cải cách cũ không còn nữa và cần phải tạo ra động lực mạnh mẽ cho cải cách thể chế để có thể duy trì được quỹ đạo tăng trưởng, đưa nước ta trở thành nước thu nhập cao đến năm 2045 như Đại hội Đảng lần thứ XIII đã đề ra.
Đột phá đầu tiên trong ba đột phá chiến lược
Phóng viên: Từ thực tiễn đó, Nhóm nghiên cứu đề xuất giải pháp gì để nâng cao chất lượng thể chế, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế?
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Sơn: Để nâng cao chất lượng thể chế thúc đẩy tăng trưởng hai con số trong kỷ nguyên vươn mình, chúng tôi đề xuất trước hết cần quán triệt chủ trương của Đảng về hoàn thiện đồng bộ thể chế phát triển là đột phá đầu tiên trong ba đột phá chiến lược. Trong đó, trọng tâm là hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường; xác định đầu tư cho xây dựng thể chế là đầu tư cho phát triển.
Để huy động được trí tuệ và tránh song trùng trong tổ chức bộ máy, mô hình thể chế chính trị của Việt Nam nên phân rõ hai nhóm chức năng: Những quyết sách chính trị là do Đảng đưa ra; những vấn đề kỹ trị giao cho nhà nước pháp quyền.
Chúng ta nói thể chế đang là nút thắt của nút thắt, và tôi cho rằng nút thắt cũng nằm ở khâu thực thi. Nhưng quá trình thực thi phụ thuộc vào các trụ cột, trong đó các trụ cột quan trọng nhất là phải có thể chế tốt, phải có nhà nước mạnh để triển khai, và phải thuận theo kinh tế thị trường. Đây là ba trụ cột chính.
Bên cạnh đó, cần đổi mới mạnh mẽ hơn nữa tư duy trong xây dựng thể chế, pháp luật và tổ chức thi hành pháp luật, trong đó cần xác định rõ trách nhiệm của các chủ thể trong quy trình xây dựng pháp luật; đánh giá toàn diện kết quả thể chế hóa các chủ trương, đường lối của Đảng; chú trọng lấy ý kiến của các đối tượng chịu sự tác động trực tiếp của pháp luật…
Giải pháp quan trọng khác là nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ công chức ở tất các cấp. Ngoài ra, cần đẩy mạnh tinh gọn bộ máy ở tất cả các cấp; tăng cường tiếng nói và trách nhiệm giải trình của hệ thống.
Phóng viên: Trong các giải pháp đó, cần ưu tiên tập trung thực hiện các vấn đề gì?
Phó Giáo sư Nguyễn Ngọc Sơn: Ưu tiên hàng đầu hiện nay là phải tăng cường năng lực của nhà nước để có thể điều phối, quản lý hiệu quả trong một nền kinh tế ngày càng trở nên phức tạp, không chỉ bên ngoài mà cả bên trong.
Tiếp đó là vấn đề quản trị thích ứng, linh hoạt của chính phủ. Chắc chắn đây sẽ là một trong những đặc trưng quan trọng của Việt Nam và thế giới trong giai đoạn tới. Muốn phát huy nội lực, kinh tế tư nhân phải thực sự trở thành động lực tăng trưởng chính, chủ chốt của quốc gia. Bên cạnh đó, cần có sự tương thích giữa năng lực bộ máy, thể chế và tốc độ cải cách.
Thể chế đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Hệ thống thể chế phải bảo đảm quyền sở hữu; khả năng thực thi; trách nhiệm giải trình; tạo dựng bộ máy hành chính có chất lượng, khu vực công hoạt động hiệu quả; tạo dựng nền tảng để hướng đến mục tiêu trở thành quốc gia số phát triển bền vững trong hội nhập quốc tế và cách mạng công nghiệp lần thứ 4.
Để nền kinh tế của Việt Nam có thể phát triển bền vững, phù hợp với xu thế phát triển của thế giới, nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của Nhà nước là phải đổi mới được thể chế, tập trung phát triển hệ thống quản lý nâng cao các chính sách đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện, phục vụ đắc lực cho các doanh nghiệp và cá nhân trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.
Phóng viên: Xin trân trọng cảm ơn Phó Giáo sư!
