Anh Nguyễn Văn Toan, một trong những gia đình vinh dự đoạt giải nhất cả phần xôi và gà tại hội làng khu Nghi Khúc năm nay chia sẻ: Ngay sau khi được các cụ thông báo đã đến tuổi nhập đình và trình xôi gà, từ một năm trước gia đình tôi đã lên kế hoạch chuẩn bị. Chúng tôi mua bốn con gà giống về nuôi theo một quy trình đặc biệt, nuôi nhốt riêng, ăn uống sạch với thức ăn chính là gạo, ngô để chọn con gà đẹp nhất mang ra đình làm lễ. Hơn 20 kg gạo nếp cái hoa vàng cũng được lựa chọn kỹ càng để nấu xôi.
Chọn, nuôi gà đã công phu, nhưng để có những con gà dáng bay, không sứt sẹo trong mâm lễ lại là cả một quá trình kỳ công, tỉ mỉ. Anh Toan cho biết thêm: “Để gà có thể đứng được trên mâm, khi làm gà xong phải lấy thanh tre, lạt định hình sao cho cổ gà phải đứng, mỏ ngang về phía trước, đôi cánh dang rộng, chân hơi quỳ, sau đó cho gà vào nồi to, sâu lòng, giữ nguyên tư thế đứng và luộc trong nước sôi lăn tăn.
Trong lúc luộc phải thường xuyên giội nước từ trên đầu gà xuống để sau khi luộc xong không bị đen đầu, sau đó phải ngâm từ 6 đến 8 giờ, bảo đảm thịt gà chín, nhưng da vẫn nguyên vẹn, bóng đẹp. Hồi hộp nhất là thời khắc tháo thanh tre và lạt định hình, chỉ khi nhìn thấy gà đứng vững trên mâm, dáng đẹp, da căng thì chúng tôi mới yên tâm mang ra lễ đình.
Trong khi việc luộc gà do cánh đàn ông phụ trách, thì mâm xôi cúng lại thường được các bà, các mẹ trong gia đình đảm nhiệm. Để có mâm xôi trắng tinh, bề mặt mịn, không có vết nứt, đòi hỏi người nấu phải kỹ lưỡng từ khâu chọn gạo, chọn nước nấu.
Gạo nấu xôi phải là gạo nếp cái hoa vàng dẻo thơm, đã được loại bỏ hạt đốm, vàng, đen, đem vo gạo đến trong nước rồi đem ngâm và đãi sạch. Mỗi mâm xôi được nấu từ 18-20 kg gạo nếp và cho dù quy định mâm xôi dâng lễ không được cho muối, nhưng qua bàn tay khéo léo của gia chủ, xôi vẫn đậm đà, dẻo thơm, thậm chí đến tận trưa khi thụ lộc, xôi vẫn còn ấm, dẻo.
Trước 7 giờ sáng, mâm xôi và gà của các gia đình phải mang ra đình trình. Sau phần tế lễ trình thánh, lễ xôi-gà được mang ra sân đình dự thi trong sự chờ đón của người dân và du khách.
Hội làng khu Nghi Khúc năm nay có tới 32 gà và 26 mâm xôi dự thi, chiếm số lượng nhiều nhất từ trước đến nay. Những mâm xôi trắng tinh, những chú gà ngậm bông hồng dang cánh được đặt trên những dãy bàn trải dài trong sân đình đã mang lại nhiều ấn tượng cho người dân và du khách.
Anh Nguyễn Anh Dũng, ở Hà Nội hào hứng cho biết: “Được bạn mời về dự lễ nhập đình, tôi thật sự ấn tượng trước sự độc đáo của lệ thi xôi gà. Nhìn các mâm xôi tròn đầy, trắng trong không một vết nứt, gà lễ dáng quỳ vững chãi đã cho thấy sự kỳ công của gia chủ. Đặc biệt, sau khi chấm thi, xôi và gà được các cụ chia phần cho mọi người thụ lộc, ai cũng rất vui. Theo tôi, đây là một nét đẹp văn hóa truyền thống cần được gìn giữ”.
Cụ Đào Văn Tâm, Trưởng ban hương lão khu Nghi Khúc cho biết: Gà và xôi để dâng lễ ra đình đòi hỏi yêu cầu rất cao, cho nên các gia đình có đàn ông chuẩn bị lên tuổi 50 đều được lập danh sách, báo trước cả năm để chuẩn bị nuôi gà và chọn gạo nếp ngon.
Tiêu chuẩn xôi phải trắng, mặt phẳng một mầu từ trên xuống dưới, chân gọn. Gà đoạt giải phải được luộc chín, đứng vững trên mâm, mầu da vàng hai cánh thẳng, đầu mỏ không chổng lên, không chúc xuống, không thiếu bộ phận nào của cơ thể con gà, lông tơ phải được làm sạch sẽ. Đáng chú ý, mặc dù là gà được chọn trao giải nhưng đến khi chặt gà nếu gà bị đỏ sẽ bị loại. Mỗi mâm xôi, con gà được giải, nhà đình sẽ thưởng một quả cau, một lá trầu và một chữ phúc.
Đình Phú Lộc khu Nghi Khúc, phường An Bình, thị xã Thuận Thành khởi dựng từ thời Lê đã được tỉnh Bắc Ninh công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh từ năm 2009. Trong đình hiện lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị thời Lê - Nguyễn như: thần tích, ngai, bài vị, hương án, các đồ thờ tự, 11 đạo sắc phong.
Trải qua nhiều thăng trầm của thời gian, lệ thi xôi, gà độc đáo tại đình vào ngày hội làng đã có lúc bị gián đoạn, song đã được người dân địa phương khôi phục, gìn giữ và được nhiều du khách biết đến, qua đó tạo sự kết nối, gắn bó trong cộng đồng, góp phần lưu giữ nét văn hóa đặc sắc từ xa xưa của vùng đất Bắc Ninh-Kinh Bắc.
