Thêm chuyện kể về Ban Tổ chức của “Ngày Độc lập”
Được quen và làm việc với ông Nguyễn Đình Toán từ hơn 20 năm trước, tôi còn biết ngoài việc là phóng viên ảnh chính thức của Tạp chí Xưa và Nay (Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam), ông còn là cộng tác viên thân thiết với báo Thể thao và Văn hóa (Thông tấn xã Việt Nam) và báo Văn Nghệ (Hội Nhà văn Việt Nam). Tuy đã gần 80 tuổi, nhưng ông vẫn khỏe và nhiệt tình đi xe máy từ nhà đến gốc đa Báo Nhân Dân để kể cho chúng tôi nghe nhiều câu chuyện được chứng thực ngay bằng những tấm ảnh của chính ông, về những con người làm nên lịch sử của Ngày Quốc khánh 80 năm về trước.
Câu chuyện đầu tiên về những con người ông còn nhớ khi chụp được một loạt bức ảnh về “Ban Tổ chức Ngày Độc lập”, khi họ tiến hành họp mặt sau đúng 50 năm tại số 47 Hàng Quạt (Hà Nội) vào ngày 28/8/1995 (địa chỉ này được gọi là Hội quán Trí Tri - vốn là nơi của Hội Quốc tế ngữ Esperanto vào đầu thế kỷ 20. Sau đó là nơi hoạt động của Hội Truyền bá chữ Quốc ngữ và của giới báo chí, trí thức ủng hộ cách mạng trước năm 1945).
Trong bức ảnh, người đầu tiên có thể kể đến là nhân vật Nguyễn Hữu Đang (cựu Trưởng ban Tổ chức, ngồi thứ ba, từ trái sang). Những chuyện chung quanh Ngày Lễ Độc lập 2/9 năm ấy được ông Đang kể nhiều, nhưng không nhớ chi tiết. Chỉ một câu chuyện được ông Đang hay nhắc lại là lời của Hồ Chủ tịch trong ngày 28/8/1945 - cũng là ngày Chính phủ lâm thời họp tại Bắc Bộ phủ quyết định ngày lễ ra mắt quốc dân đồng bào sẽ là mồng 2/9.
Khi được dẫn vào gặp Hồ Chủ tịch và lần đầu tiên được trò chuyện trực tiếp, ông Đang có rất nhiều ấn tượng sâu sắc. Khi Bác Hồ nói là Chính phủ lâm thời quyết định sẽ làm Lễ Độc lập chỉ trong 4 ngày nữa và hỏi ông có đảm đương được việc tổ chức buổi lễ không? Ông Đang trả lời sau khi tính thầm nhanh những việc “khó khăn như núi”, nhưng không dám từ chối bèn thưa rằng: “Thưa Cụ, việc Cụ giao là quá khó vì gấp quá rồi!”. Tức thời, Hồ Chủ tịch bảo ngắn gọn: “Có khó thì mới giao cho chú chứ!” với tinh thần hết sức khuyến khích, ông Đang kể lại đầy cảm động...
Nhân vật thứ hai (ngồi thứ hai, từ trái sang), chính là cụ Trần Lê Nghĩa (cựu Phó ban Tổ chức). Ông Toán cho biết, khi họp để Ban Tổ chức chuẩn bị trước đó, thì sẽ họp tại nhà cụ Nghĩa ở phố Thợ Nhuộm. Còn ngày 28/8/1995 mới họp chính thức ở Hội quán Trí Tri, cũng là để toàn bộ thành viên của Ban Tổ chức kỷ niệm đúng ngày 28/8 của 50 năm về trước.
Những con người lịch sử trong Ban Tổ chức Ngày Độc lập cách đây 80 năm đó, đều là những người nổi tiếng, giỏi ngành nghề riêng. Tất cả họ đều cống hiến nhiều cho sự nghiệp văn hóa, văn minh nước nhà…
Cựu phóng viên nhiếp ảnh Nguyễn Đình Toán
Nhân vật thứ ba (đứng thứ hai, từ trái sang) là cụ Nguyễn Dực, phụ trách loa đài ở Quảng trường Ba Đình cho ngày 2/9/1945. Đây cũng chính là người tình nguyện hết mình với tổ chức Việt Minh, lắp đặt thiết bị phát sóng cho Đài Tiếng nói Việt Nam vào ngày 25/8/1945. Chính trong ngày này, Nguyễn Dực là người đầu tiên đọc vào micro câu “để đời” của Đài: “Đây là Đài Phát thanh Tiếng nói Việt Nam, phát thanh từ Hà Nội, trên làn sóng điện 41 mét”. Còn chuyện Hồ Chủ tịch nói luôn vào micro là: “Tôi nói đồng bào nghe rõ không?” chứ không gõ cộc cộc, hay đếm 1,2,3,4... như người thử loa mic thường làm cũng là do cụ Nguyễn Dực kể lại.
Không phải ai cũng biết Nguyễn Dực là con trai thứ 8 của học giả - nhà báo Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936) - người được giới báo chí trước năm 1945 gọi là “một trong những ông tổ của nghề báo”. Ngoài việc là chủ cửa hiệu thiết bị âm thanh nổi tiếng đầu những năm 1940 ở số 43 Hàng Bài, cụ còn là người có công rất lớn trong việc xây dựng Đài Tiếng nói Việt Nam sau này...
Nhân vật thứ tư (người đứng, thứ ba từ trái sang) là cụ Lưu Văn Lợi (1913-2016), nhà báo nổi tiếng trong thời kỳ chống thực dân Pháp. Sau này, cụ Lợi là nhà ngoại giao xuất sắc suốt 20 năm chống đế quốc Mỹ. Chưa kể, Bộ Ngoại giao đã từng tổ chức lễ mừng thọ cụ Lưu Văn Lợi tròn... 100 tuổi vào năm 2013.
Nhân vật thứ năm mà ông Toán nhớ (đứng thứ hai từ phải sang) là kiến trúc sư Ngô Huy Quỳnh (1920-2003). Cụ Quỳnh là người dựng thiết kế và giám sát thi công Lễ đài Độc lập tại Quảng trường Ba Đình ngày 2/9/1945 chỉ trong chưa đầy 4 ngày. Cụ là bố của họa sĩ vẽ sơn mài kỳ cựu Ngô Thành Nhân (sinh năm 1956; 40 năm làm ở Xưởng Mỹ thuật quốc gia…
“Những con người lịch sử trong Ban Tổ chức Ngày Độc lập cách đây 80 năm đó, đều là những người nổi tiếng, giỏi ngành nghề riêng. Tất cả họ đều cống hiến nhiều cho sự nghiệp văn hóa, văn minh nước nhà…”, ông Toán nhấn mạnh.
Những điểm lạ mà hay từ người làm ra Quốc huy
Trong khi trò chuyện với ông Nguyễn Đình Toán, do nhắc đến những người có liên quan nghệ thuật sơn mài-sơn khắc nên chúng tôi chợt nhớ tới một điểm đặc biệt của Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học-nghệ thuật năm 2022 dành truy tặng tác giả Bùi Trang Chước. Ngoài tác phẩm dành cho chính quyền - nhân dân là tấm Quốc huy lịch sử năm 1955 và bốn mẫu Huân chương lớn nhất (Huân chương Sao Vàng; Huân chương Hồ Chí Minh; Huân chương Độc lập, Huân chương Lao động), bên cạnh đó, còn có một tác phẩm sơn khắc là bức “Công trường xây dựng khu Gang thép Thái Nguyên” (năm 1962, khổ 115x153cm, hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam).
Chính vì mối duyên này, chúng tôi đã gặp được họa sĩ-nhà điêu khắc Lê Lai và vợ ông là bà Minh Thùy (con gái út của cụ Bùi Trang Chước) và được xem cuốn sách của ông về cuộc đời và tác phẩm của nhạc phụ. Cuốn sách (khổ 21x29cm, 220 trang) này có rất nhiều nguồn hình ảnh lịch sử hay và lạ, giống như một ấn phẩm nghệ thuật, chưa xuất bản, chỉ đại gia đình hậu duệ cụ Bùi Trang Chước và khách thân quý mới được lưu giữ và xem.
Ông Lê Lai luôn nhấn mạnh sự hết mình cống hiến bằng sức lao động nghệ thuật vì đất nước và con người của cụ Bùi Trang Chước. Năm 1951, Ban Thường trực Quốc hội mở cuộc thi họa mẫu để tuyển chọn làm Quốc huy theo yêu cầu - đề nghị cấp thiết từ Bộ Ngoại giao. Cho đến năm 1955, trong khoảng hơn 300 bản họa mẫu từ khắp nơi gửi về Ban Mỹ thuật thuộc ngành Văn nghệ Trung ương khi đó, thì riêng của họa sĩ Bùi Trang Chước là... 112 bức, được cụ làm liên tục trong 3 năm (1953-1955). Đây cũng là một trong những nguyên nhân chính để bộ Phác thảo mẫu Quốc huy này được công nhận là Bảo vật quốc gia theo Quyết định số 2198/QĐ-TTg ngày 25/12/2021 của Thủ tướng Chính phủ.
Năm 1951, Ban Thường trực Quốc hội mở cuộc thi họa mẫu để tuyển chọn làm Quốc huy theo yêu cầu - đề nghị cấp thiết từ Bộ Ngoại giao. Cho đến năm 1955, trong khoảng hơn 300 bản họa mẫu từ khắp nơi gửi về Ban Mỹ thuật thuộc ngành Văn nghệ Trung ương khi đó, thì riêng của họa sĩ Bùi Trang Chước là... 112 bức, được cụ làm liên tục trong 3 năm (1953-1955).
Đều là hội viên Hội Mỹ thuật, kế thừa nghề “gia truyền” của cha, nên ông Lê Lai và bà Minh Thùy càng thích thú khi cho chúng tôi xem lại hình ảnh mẫu của hơn 60 bức tem thư, mà cụ Bùi Trang Chước vẽ từ trước năm 1945 đến 1971. Trong đó có cả hình tem "thóc” của cụ, được phát hành tháng 10/1954 với hình ảnh Chiến thắng Điện Biên. Tem “thóc” là loại tem độc đáo nhất ở nước ta, được phát hành từ năm 1952-1954, giá tem được tính bằng thóc chứ không bằng tiền, in thẳng trên tem.
Ngoài ra, cụ Chước còn có rất nhiều tác phẩm chất lượng ở các lĩnh vực khác như các bản vẽ nghiên cứu chân dung Hồ Chủ tịch qua nhiều thời kỳ. Mẫu tiền giấy (các năm 1951, 1958, 1967, 1969). Tranh khắc, tranh sơn mài-sơn khắc, mầu nước, ký họa chì… đều vừa kỹ lưỡng, chuẩn chỉ nét và bố cục, vừa đậm đầy tình cảm. Đây cũng là một trong những lý do dẫn đến cụ là họa sĩ đầu tiên và duy nhất cho tới giờ nhận được Giải thưởng Hồ Chí Minh cho mảng Đồ họa-Ứng dụng.
“Và nữa, một niềm cảm xúc tự hào rất vui của đại gia đình tôi” - bà Minh Thùy cười - “là hai lần cách nhau 20 năm, đúng vào dịp Quốc khánh, đại gia đình được chào đón nguyên Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu (năm 2004); và năm ngoái (2024) là Tổng Bí thư Tô Lâm - thay mặt lãnh đạo Đảng, Nhà nước đến thăm và thắp hương tri ân tài năng và công lao đóng góp của cha đối với đất nước, bằng những tác phẩm vừa có giá trị thẩm mỹ cao, vừa có ý nghĩa ứng dụng sâu sắc”...
