Việc nghiên cứu sớm con tàu sẽ giúp giải mã hải trình, khám phá hàng hóa, làm sáng tỏ bối cảnh lịch sử-văn hóa của thương cảng một thời vang bóng.
Di sản hồi sinh từ lòng biển
Con tàu cổ này lần đầu xuất hiện vào năm 2023. Khi đó, nhóm khảo cổ do Thạc sĩ khảo cổ học Nguyễn Thị Hà, giảng viên chính bộ môn Khảo cổ học, khoa Lịch sử, Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh dẫn đầu đã tiến hành khảo sát, thu thập mẫu vật để phân tích niên đại bằng phương pháp C14, xác định chủng loại gỗ và bào tử phấn hoa. Trước khi hoàn tất nghiên cứu, con tàu lại bị lớp cát dày bao phủ, biến mất khỏi tầm mắt các nhà khoa học và cộng đồng.
Đến đầu tháng 11/2025, sau cơn bão số 13, lớp cát lại được sóng biển cuốn đi, trồi lên xác con tàu. Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An cho biết, hiện trạng tàu đã được báo cáo sơ bộ tới cấp trên, đồng thời triển khai các biện pháp tạm thời là khoanh vùng, căng dây cảnh báo, tuyên truyền người dân không tiếp cận nhằm bảo vệ di vật. Ông Phạm Phú Ngọc, Phó Giám đốc trung tâm nhấn mạnh: “Trục vớt tàu không phải là khâu khó nhất mà là bảo quản sau khi trục vớt. Nếu không có môi trường bảo quản phù hợp, di vật rất dễ bị hư hại”. Trong khi đó, ông Nguyễn Đức Chung, Bí thư Đảng ủy phường Hội An Tây cho biết, lực lượng chức năng đã cắm biển cảnh báo và tuyên truyền người dân không tiếp cận khu vực phát lộ.
Các cơ quan khảo cổ đề xuất phương án khai quật khẩn cấp con tàu, bởi sóng biển, xâm thực bờ và cát bồi lấp có thể làm mất dấu vết quan trọng. Theo đánh giá sơ bộ, con tàu được làm bằng các loại gỗ quý, kết cấu khá nguyên vẹn, đủ khả năng phục vụ những hành trình dài hoặc giao thương, niên đại bước đầu được nhận định từ cuối thế kỷ XIV-XVI.
Di vật trồi lên từ lớp cát hôm nay không chỉ là những thanh gỗ mục mà còn là một phần ký ức sống động về Hội An xưa - một thương cảng từng hưng thịnh, sầm uất, là điểm nối kết mạng lưới thương mại Đông Nam Á.
Những bí ẩn của hải trình
Nhìn vào kích thước phần thân con tàu dài hơn 17m, rộng hơn 5m. Với kích thước này, nhiều nhà khoa học dự đoán rằng có thể loại bỏ khả năng đây chỉ là thuyền đánh cá ven bờ. Trong khi đó, những loại gỗ quý dùng để đóng tàu cho thấy đây là con tàu chuyên phục vụ các hải trình dài ngày, mang theo hàng hóa ra vào các thương cảng.
Nếu xét theo niên đại sơ bộ do nhóm khảo cổ của Thạc sĩ Nguyễn Thị Hà nhận định, niên đại con tàu có thể vào khoảng từ thế kỷ XIV-XVI. Thời gian này, Hội An đang trong giai đoạn hưng thịnh mạnh mẽ. Thương cảng này thu hút hàng trăm thuyền buôn từ Trung Hoa, Nhật Bản, Xiêm và các đảo Indonesia. Hải trình của con tàu vì thế không chỉ là câu chuyện đi lại giữa các bến bờ, mà còn là minh chứng sinh động về sự giao thương sôi động, mối quan hệ kinh tế, chính trị, văn hóa đa phương của Hội An với khu vực.
Một trong những câu hỏi quan trọng nhất là con tàu từng chở những mặt hàng gì. Gốm sứ, gia vị, lụa, ngọc trai từng là những sản phẩm mà Hội An nổi tiếng đều có thể là những mặt hàng được vận chuyển. Nếu là tàu chiến, có thể từng tham gia các trận hải chiến ngoài khơi, sau đó bị dạt vào bờ trong tình trạng hư hại. Nếu là tàu cướp biển, câu chuyện lại càng ly kỳ, bởi vùng biển miền trung từng là điểm phục kích lý tưởng của các nhóm hải tặc Đông Nam Á.
Các giả thuyết này không chỉ mang tính học thuật, mà còn giúp hình dung bối cảnh thương mại và chính trị thời kỳ ấy. Con tàu là chứng tích vật chất nhưng mỗi tấm ván, đinh ốc, dấu vết trên thân tàu đều kể câu chuyện về những chuyến hải trình, những thương nhân, những cảng bến và những giao dịch đã hình thành mạng lưới kinh tế-xã hội của Hội An thời kỳ đó.
Lăng kính Hội An xưa qua con tàu
Khi nghiên cứu con tàu, các chuyên gia không chỉ tìm hiểu về niên đại hay loại gỗ. Họ còn mong muốn tái hiện bức tranh toàn cảnh về Hội An xưa: Một đô thị ven biển giàu bản sắc, nơi kỹ nghệ đóng tàu bản địa phát triển, nơi thương cảng kết nối kinh tế-văn hóa-chính trị trong khu vực.
Việc bảo quản và khai quật con tàu là một thử thách lớn. Gỗ cổ vốn đã mủn yếu, chỉ cần vài giờ tiếp xúc trực tiếp với không khí cũng có thể nứt toác, vỡ vụn. Chính vì thế, các nhà khảo cổ học dự kiến tiến hành gia cố hiện trường, che chắn khỏi triều cường, số hóa 3D từng bộ phận, rồi mới tiến hành bóc tách từng chi tiết. Mỗi sai sót nhỏ đều có thể khiến một phần lịch sử biến mất không bao giờ lấy lại được.
Con tàu không chỉ phản ánh những giao thương sôi động, mà còn hé lộ khả năng kỹ thuật đóng tàu tinh vi của cư dân Hội An thời bấy giờ. Kết cấu chắc chắn, vật liệu gỗ quý, kích thước lớn cho thấy đây là con tàu được thiết kế cho hải trình dài, an toàn, có khả năng chuyên chở hàng hóa phong phú. Những nghiên cứu tiếp theo có thể trả lời các câu hỏi lớn là tàu đã đi qua những cảng nào, thương nhân nào sở hữu, vận chuyển những sản vật nào và trong bối cảnh chính trị, kinh tế, văn hóa ra sao.
Việc nghiên cứu con tàu còn giúp nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản văn hóa cũng như thúc đẩy các chính sách bảo tồn bền vững. Nó nhắc nhớ rằng lịch sử không chỉ nằm trong sách vở mà còn hiện diện ngay dưới lớp cát và lòng biển, chờ con người đủ kiên nhẫn, trân trọng để khám phá, giải mã.
Con tàu cổ trên biển Hội An không chỉ là di vật khảo cổ mà còn là một thông điệp sống động từ quá khứ, nhắc nhớ chúng ta về giá trị di sản, về Hội An hưng thịnh từng nối kết Đông Nam Á, về trách nhiệm bảo vệ, nghiên cứu để thế hệ sau hiểu trọn vẹn câu chuyện lịch sử- văn hóa.
Thông điệp từ con tàu cổ cũng gợi mở một tầm nhìn rộng hơn về Hội An xưa, nơi giao thương thịnh vượng, nơi có kỹ nghệ thủ công tinh xảo, văn hóa bản địa giao thoa với các nền văn minh hàng hải khác. Mỗi chi tiết trồi lên từ lớp cát hôm nay là một manh mối quý giá, giúp chúng ta nhìn thấy Hội An thời kỳ vàng son với đầy đủ sắc màu kinh tế-xã hội-văn hóa, từ các mặt hàng giao thương đến kỹ thuật đóng tàu và các quan hệ quốc tế sơ khai.
Con tàu cổ trên biển Hội An không chỉ là di vật khảo cổ mà còn là một thông điệp sống động từ quá khứ, nhắc nhớ chúng ta về giá trị di sản, về Hội An hưng thịnh từng nối kết Đông Nam Á, về trách nhiệm bảo vệ, nghiên cứu để thế hệ sau hiểu trọn vẹn câu chuyện lịch sử- văn hóa. Việc khai quật và nghiên cứu sớm là cấp thiết, không chỉ vì giá trị vật chất của con tàu mà còn vì những kiến thức mà nó mang lại về hải trình, hàng hóa, kỹ thuật và bối cảnh thương cảng Hội An một thời vang bóng.
