Từ ngày 1/1/2026, gần 3,7 triệu hộ và cá nhân kinh doanh sẽ không còn nộp lệ phí môn bài và chính thức chấm dứt phương pháp khoán thuế sau hơn ba thập kỷ áp dụng. Chủ trương cải cách hướng tới mục tiêu tạo ra một hệ thống thuế công bằng, minh bạch nhận được sự đồng thuận, song nhiều hộ kinh doanh nhỏ vẫn không tránh khỏi băn khoăn. Việc chuyển sang kê khai điện tử, sử dụng phần mềm, xuất hóa đơn điện tử, những quy trình vốn xa lạ đang đặt ra yêu cầu thay đổi lớn trong thói quen và cách thức vận hành kinh doanh.
Dè dặt, lo lắng trước những thay đổi
Những ngày vừa qua, tại nhiều khu vực buôn bán, không khó để bắt gặp cảnh các hộ kinh doanh nhỏ lẻ đồng loạt dừng giao dịch chuyển khoản, trì hoãn việc nộp tờ khai thuế, thậm chí đóng cửa. Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là sự lúng túng trước những thay đổi trong chính sách thuế, đặc biệt là quy định tất cả hộ kinh doanh có doanh thu từ 1 tỷ đồng/năm trở lên phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền kết nối chuyển dữ liệu với cơ quan thuế, từ 1/6/2025.
Bà Nguyễn Thị Mai, chủ cửa hàng giày dép tại chợ Thành Công (Hà Nội) cho biết: “Với mức thuế suất 1,5% trên doanh thu, trong khi lợi nhuận chỉ dao động từ 2-5%, cửa hàng hầu như không còn lãi. Tôi đang phải tính toán điều chỉnh giá bán cho phù hợp. Ngoài ra, tuổi cao khiến việc thao tác trên phần mềm bán hàng và xuất hóa đơn điện tử trở nên khó khăn; tôi phải nhờ con cháu hỗ trợ vì trước đây chỉ quen viết tay ghi hóa đơn”.
Theo bà Mai, việc kinh doanh truyền thống vốn đã gặp khó khăn do sức ép từ thương mại điện tử. Nay thêm nỗi lo bị xử phạt, tịch thu hàng hóa vì thiếu hóa đơn đầu vào hợp lệ, nhiều tiểu thương đang trong tâm lý bất an.
Ngay cả các cá nhân kinh doanh trên mạng xã hội, cũng đồng loạt thông báo điều chỉnh cách thức chuyển khoản và thanh toán. Theo đó, nhiều tài khoản bán hàng online đăng tải dòng trạng thái: “Từ ngày 1/6, do thay đổi quy định về thuế, các tài khoản cá nhân có tổng số tiền chuyển đến và đi vượt 1 tỷ đồng sẽ bị truy thu 1,5%. Vì vậy, nếu thanh toán bằng chuyển khoản, xin phép cộng thêm hệ số 1,5% để nộp thuế. Khi chuyển khoản, xin khách hàng không ghi nội dung liên quan đến tiền hàng. Mong mọi người lưu ý để tránh những rủi ro phát sinh theo quy định thuế mới”.
Hay những dòng cảnh báo: “Anh em lưu ý, khi chuyển khoản đừng ghi nội dung. Ghi nội dung sẽ tự chịu thuế 10%”; “Nhờ các bác để trống nội dung chuyển khoản hoặc ghi gì tùy ý, miễn đừng liên quan đến mua bán”. Cụ thể hơn, Lan Chi, chuyên bán mỹ phẩm, hướng dẫn: “Từ nay, khi chuyển khoản cho em, vui lòng tránh các từ nhạy cảm như: Mua - Bán - Tiền hàng - Tiền cọc. Thay vào đó, hãy ghi những lời dễ thương, vui vẻ”.
Cùng với tâm lý dè dặt trước những thay đổi trong chính sách thuế, nhiều cá nhân và hộ kinh doanh thời gian qua đã tìm cách “né” quy định mới bằng việc chỉ chấp nhận thanh toán bằng tiền mặt hoặc yêu cầu chuyển khoản vào tài khoản không liên kết với cơ quan thuế.
Anh Minh Đức (quận Đống Đa, Hà Nội) kể lại, sáng 7/6, khi đến quán cà-phê quen, anh bất ngờ thấy một tấm biển nhỏ ngay quầy thu ngân với nội dung: “Chuyển khoản cộng thêm 5% phí”. Thắc mắc về lý do, chủ quán lý giải, do tài khoản ngân hàng nhận giao dịch lớn sẽ bị kiểm soát chặt chẽ hơn theo quy định thuế mới, kéo theo số thuế phải nộp cao hơn so với mức khoán trước đây. Để bù đắp phần chênh lệch này, quán buộc phải áp dụng phụ phí với khách chuyển khoản.
Tình trạng các hàng quán hạn chế giao dịch chuyển khoản đang ngày càng phổ biến tại nhiều địa bàn ở Hà Nội trong những ngày qua. Trước thực tế này, Phó Cục trưởng Cục Thuế Hà Nội, ông Mai Sơn, đã đưa ra cảnh báo: Cơ quan thuế hiện sở hữu hệ thống dữ liệu liên thông từ nhiều nguồn như ngân hàng, Bộ Công an, Bộ Công thương, các sàn thương mại điện tử và đơn vị vận chuyển. Với mạng lưới thông tin này, việc hộ kinh doanh và cá nhân tự vận chuyển, thu tiền mặt hay sử dụng tài khoản không chính chủ đều khó tránh khỏi kiểm soát. Cơ quan thuế hoàn toàn có thể rà soát, đối chiếu thông tin từ đơn vị vận chuyển và ngân hàng để giám sát dòng tiền, bảo đảm việc kê khai, nộp thuế đúng quy định.
Chuyển hóa từ “cú siết” thành “cú bật”
Đưa ra quan điểm về những xáo trộn hiện nay, luật sư Thu Hà (Đoàn Luật sư Hà Nội) nhận định, đây là hệ quả tất yếu trong quá trình chuyển đổi từ quản lý lỏng lẻo sang chặt chẽ, từ cảm tính sang minh bạch. Trước đây, phần lớn hộ và cá nhân kinh doanh nhỏ lẻ chỉ ghi chép đơn giản bằng tay, nên thuế khoán được xem là phù hợp với giai đoạn đầu của nền kinh tế thị trường, khi hộ kinh doanh còn nhỏ, chưa đủ điều kiện ứng dụng công nghệ hay kế toán chuyên nghiệp. Tuy nhiên, trong bối cảnh nền kinh tế số hóa và hội nhập sâu rộng, thuế khoán dần bộc lộ những hạn chế như thiếu minh bạch, thất thu ngân sách và tạo bất bình đẳng giữa hộ kinh doanh và doanh nghiệp.
Tính đến tháng 3/2025, cả nước có gần 2 triệu hộ nộp thuế khoán, nhưng chỉ khoảng 6.100 hộ thực hiện kê khai. Trung bình, mỗi hộ nộp theo khoán chỉ đóng khoảng 670.000 đồng/tháng, trong khi hộ kê khai phải nộp tới 4,6 triệu đồng/tháng, chênh lệch gần 7 lần. Điều này cho thấy sự bất công rõ rệt trong thực hiện nghĩa vụ thuế giữa các mô hình kinh doanh có quy mô doanh thu tương đương.
Theo luật sư Thu Hà, việc siết chặt quản lý thuế lần này không nhằm gây khó khăn cho hộ kinh doanh cá thể, mà hướng tới xây dựng một môi trường kinh doanh công bằng, minh bạch. Xóa bỏ cơ chế thuế khoán, vốn tồn tại nhiều bất cập như “ưu ái, móc ngoặc, nộp theo cảm tính” sẽ giúp quá trình thu-nộp thuế trở nên công khai, rõ ràng hơn.
Hóa đơn điện tử và kê khai doanh thu tự động không chỉ hạn chế rủi ro vi phạm pháp luật mà còn mở ra cơ hội cho hộ kinh doanh tiếp cận tín dụng ngân hàng, ký kết hợp đồng thương mại và từng bước chuyển mình thành doanh nghiệp chính thức. Thực tế cho thấy, những cá nhân sớm thích ứng sẽ có lợi thế lớn hơn trong một môi trường kinh doanh ngày càng chuyên nghiệp hóa.
Bên cạnh đó, nguồn thu ngân sách ổn định từ việc thu thuế minh bạch sẽ tăng cường nguồn lực cho Nhà nước đầu tư trở lại cho người dân thông qua các chương trình an sinh xã hội, cải thiện hạ tầng y tế, giáo dục và thúc đẩy chuyển đổi số. Người dân có quyền kỳ vọng vào hệ thống dịch vụ công chất lượng hơn, trong khi Nhà nước cũng có điều kiện thiết kế các chính sách hỗ trợ hiệu quả hơn, thay vì dàn trải, cảm tính như trước.
Đồng quan điểm, TS Nguyễn Ngọc Tú, giảng viên Trường đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội chỉ ra nguyên nhân khiến hộ kinh doanh dè dặt với chính sách mới là lo ngại phải khai báo doanh thu thật, làm thuế tăng và lợi nhuận giảm. Họ cũng sợ mất lợi thế nếu đối thủ lách thuế, trong khi bản thân còn thiếu kiến thức công nghệ, pháp lý, lúng túng với hóa đơn điện tử và phần mềm bán hàng.
Thực tế, phần lớn hộ kinh doanh hiện chưa có bộ máy kế toán bài bản, chưa nắm vững pháp luật thuế và chưa quen sử dụng hóa đơn điện tử. Nếu bắt buộc kê khai mà không có giải pháp hỗ trợ thiết thực, có thể dẫn đến xu hướng thu hẹp hoạt động hoặc phát sinh các hình thức đối phó ngầm. Để tránh tình trạng này, ông Tú đề xuất cần có một gói hỗ trợ đồng bộ, bao gồm: miễn thuế thu nhập cá nhân trong 1-2 năm đầu, giảm 50% thuế giá trị gia tăng, cung cấp phần mềm kế toán đơn giản dễ sử dụng và miễn xử phạt đối với lỗi hóa đơn lần đầu nếu do lỗi nghiệp vụ.
Ngoài các thủ tục về thuế, những quy định pháp lý liên quan đang là nỗi băn khoăn lớn của các hộ kinh doanh khi chuyển sang hình thức kê khai chính thức. Nếu không xây dựng được một hành lang pháp lý rõ ràng, minh bạch, nguy cơ các hộ kinh doanh bị “xử phạt oan” do những sai sót lần đầu, lỗi kỹ thuật hay lỗi không cố ý là điều khó tránh khỏi.
Nhiều chuyên gia khác cũng cho rằng, cải cách thuế là một bước đi đúng đắn và cần thiết để hướng tới một nền kinh tế số minh bạch, công bằng và bền vững, góp phần tăng thu ngân sách. Tuy nhiên, cải cách hành chính không thể chỉ dừng lại ở những mệnh lệnh hành chính đơn thuần. Khi chính sách thay đổi quá nhanh, thiếu đối thoại và thiếu những hỗ trợ thiết thực, hệ quả không chỉ là sự suy giảm niềm tin mà còn là nguy cơ rút lui thầm lặng của rất nhiều hộ kinh doanh.
