Quýt bản địa (Bắc Kạn cũ) là sản vật có tiếng từ lâu, đã được cấp chỉ dẫn địa lý. Không ai rõ, giống quýt này xuất hiện ở đây từ bao giờ, chỉ biết rằng, bắt đầu từ những năm 80 của thế kỷ trước, giống quýt này bắt đầu được canh tác chuyên canh.
Quýt được trồng ở nhiều vùng nhưng cho hương vị đậm đà nhất thì chỉ ở các thôn, bản thuộc địa bàn xã Bạch Thông bây giờ. Điểm nổi bật nhất của giống quýt bản địa Bắc Kạn là có lớp vỏ đậm tinh dầu, khi bóc, tinh dầu phát tán mùi hương đặc trưng, không lẫn vào đâu được. Bà con vẫn tếu táo rằng đây là loại quả không thể “ăn vụng” được. Khi mới ương vàng, vị quýt còn chua, nhưng đến kỳ giáp Tết Nguyên đán, vị quýt sẽ ngọt dần, hơi chua nhẹ.
Ngay từ sáng sớm, chị Bàn Thị Dung, thôn Khuổi Cò đã buộc chắc hai chiếc sọt to sau xe máy, khoác túi nải lên đường đi thu hoạch quýt tại vườn trồng trên đồi. Chị cho biết, cây quýt hay bị rệp gây hại nên khi chăm sóc phải chú ý theo dõi để xử lý kịp thời. Cách làm của bà con là sử dụng hỗn hợp pha trộn giữa rượu với tỏi để phun trừ. Trên triền đồi, hàng trăm gốc quýt của gia đình chị Dung đang cho quả sai trĩu cành. Vườn quýt trung bình mỗi năm cho thu hoạch hơn 40 tấn quả, mang lại thu nhập vài chục triệu đồng cho gia đình.
Rảo bước thoăn thoắt giữa đồi quýt, chị cẩn thận dùng kéo cắt từng chùm quả, nhẹ nhàng xếp vào túi nải. “Giống quýt này có cuống quả cứng, chắc cho nên sau khi cắt phải lựa xếp cho khéo để tránh cuống quả này chọc thủng quả khác, dễ bị thối. Từng quả sẽ được lấy từ túi nải bên lưng để xếp vào sọt, sau đó chở ra nơi tập kết cho thương lái”, chị Dung chia sẻ. Những ngày này, trời rét nhưng có nắng, quýt dễ lên vị ngọt, thuận tiện thu hái nên khắp các tuyến đường bê-tông vào vùng trồng xe máy của người trồng qua lại tấp nập.
Cả vùng đồi rộn ràng tiếng nói cười của người đi thu hoạch quýt. Công việc thu hái quả cũng không quá nặng nhọc nên thường kéo dài từ sáng sớm đến chiều muộn. Từ vùng trồng, quýt đặc sản theo xe thương lái chuyển đến Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Nội và một số tỉnh, thành phố lân cận. Chị Hà Thị Dâng, thôn Khuổi Piểu cho biết: “Tương truyền rằng giống quýt này xuất hiện đầu tiên tại khu vực thôn Khuổi Piểu. Giờ thì phần lớn người dân trong xã đều trồng quýt và đây là nguồn thu nhập chính. Gia đình tôi ngoài trồng quýt thì cũng đứng ra thu gom, tập kết quýt để bán lại cho thương lái vùng xuôi”.
Theo Ủy ban nhân dân xã Bạch Thông, xã được hình thành trên cơ sở sáp nhập các xã Dương Phong, Quang Thuận và Đồng Thắng, đều là những địa bàn trọng điểm trồng giống quýt đặc sản này. Toàn xã có hơn 500 ha cây có múi (cam, quýt), trong đó khoảng 400 ha đang cho thu hoạch. Sản lượng bình quân mỗi năm đạt khoảng 5.000 tấn. Hơn 500 hộ trong xã tham gia trồng quýt, nhiều hộ có thu nhập từ 100-300 triệu đồng/ vụ.
Cây quýt được trồng nhiều ở các thôn Khuổi Cò, Bản Mún, Nà Coọng, Tổng Ngay, Bản Pè, Hợp Thắng, Đại Thắng, Toàn Thắng… Đây không chỉ là cây xóa nghèo mà còn làm giàu cho nông hộ nơi đây. Năm nay, dù thời tiết không thuận lợi, mưa bão nhiều nhưng năng suất quýt ở Bạch Thông vẫn ổn định. Đầu vụ, giá bán tại vườn từ 8.000-10.000 đồng/ kg.
Điểm đáng ghi nhận là sau nhiều năm canh tác, người dân đã mạnh dạn thay đổi tư duy, cách làm để đáp ứng đòi hỏi của thị trường. Phần lớn các hộ đều thành thạo quy trình chiết, ghép giống; trồng, chăm sóc theo hướng hữu cơ và quy trình VietGAP. Hầu hết các hộ tập trung phát cỏ, không sử dụng hóa chất mà dùng các sản phẩm hữu cơ để bảo vệ cây.
Trong số hơn 500 hộ tham gia trồng quýt thì hiện có tới hơn 300 hộ có diện tích từ 0,3-1,5 ha. Bí thư Đảng ủy xã Ma Thị Mận cho biết, hiện nay diện tích cam, quýt có xu hướng giảm do một số vườn đồi cây đã già cỗi, cần tái canh. Nghị quyết và Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ xã nhiệm kỳ 2025-2030 xác định nông, lâm nghiệp là thế mạnh của địa phương, trong đó có cây cam, quýt. Xã định hướng cải tạo, tái canh diện tích cây đã già cỗi, ứng dụng khoa học-công nghệ trong chăm sóc, bảo quản, mở rộng diện tích cam, quýt theo tiêu chuẩn VietGAP, hướng đến hữu cơ; chế biến sâu cam quýt, tạo ra các sản phẩm có giá trị gia tăng cao hơn.
Trong những năm tới, xã chỉ đạo củng cố, ổn định diện tích 500 ha, duy trì năng suất 8-9 tấn/ ha; triển khai tập huấn kỹ thuật, hỗ trợ phân bón hữu cơ, giống cải tiến và tổ chức liên kết tiêu thụ sản phẩm cho nông dân. Về trung hạn, trong vòng 3-5 năm tới, xã tập trung thâm canh, nâng cao chất lượng, mẫu mã sản phẩm trên diện tích đang trong kỳ thu hoạch; khuyến khích các hợp tác xã, doanh nghiệp tham gia sản xuất, tiêu thụ, truy xuất nguồn gốc, đưa sản phẩm lên các sàn thương mại điện tử.
Với chỉ dẫn địa lý đã có cũng như sự độc đáo riêng có của giống quýt này, xã đang định hướng gắn với phát triển du lịch cộng đồng. Trong tháng 12 này, Bạch Thông sẽ tổ chức Ngày hội cam, quýt và phiên chợ nông sản năm 2025 tại thôn Nà Vài. Ngày hội sẽ có những hoạt động như: Tổ chức các gian hàng, livestream bán cam, quýt, trình diễn trang phục dân tộc…
Đáng chú ý, Bí thư Đảng ủy xã và Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã sẽ trực tiếp livestream để bán cam, quýt cùng người dân. Khi những tia nắng cuối cùng buông trên triền đồi, cũng là lúc chị Bàn Thị Dung và mọi người chở những sọt quýt thu hoạch cuối ngày về nơi tập kết. Trên Quốc lộ 3C, xe tải của thương lái chở quýt cũng bắt đầu lăn bánh.
Một vụ quýt mang lại nhiều thu nhập cho người dân nhưng để hình thành chuỗi giá trị cao hơn, để cây quýt thật sự là cây làm giàu cho nông dân xã vùng cao này thì vẫn cần sự vào cuộc của các nhà khoa học, các doanh nghiệp chế biến sâu.
