Lối riêng của Nguyễn Bình Phương

Kế thừa chất liêu trai

Tọa đàm khoa học “Tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương trong chuyển động của văn học Việt Nam đương đại” vừa diễn ra, do Viện Văn học và Hội Nhà văn Việt Nam đồng tổ chức với nhiều tham luận của các nhà giáo, nhà văn, nhà phê bình nghiên cứu từ khắp nơi trên cả nước.

Ngay trong phát biểu đề dẫn, PGS, TS Nguyễn Đăng Điệp nhấn mạnh một số điểm mà theo ông là những nổi bật đáng lưu ý trong tiểu thuyết của nhà văn Nguyễn Bình Phương. Đó là sự chú ý đến những tiểu tự sự trong đời sống sinh hoạt thường ngày, là dung lượng của mỗi tiểu thuyết thường ngắn (cuốn mỏng nhất chưa đến 200 trang, cuốn dày nhất chỉ hơn 300 trang) nhưng lại ẩn chứa những cấu trúc đa tầng, tác giả chú trọng yếu tố kỹ thuật liên văn bản trong mỗi sáng tác và sự cách tân về ngôn ngữ tiểu thuyết.

Nhiều ý kiến nhìn chung thống nhất với những điểm của PGS Nguyễn Đăng Điệp, đồng thời bổ sung thêm những góc nhìn mới. Nhà phê bình Hoàng Đăng Khoa chỉ ra rằng, chất phi truyền thống biểu hiện rõ nhất trong tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương chính là ở chiến thuật tự sự phi tuyến tính. Nghĩa là mỗi câu chuyện được kể không theo trật tự, trình tự thời gian thông thường kiểu: quá khứ - hiện tại - tương lai mà là một sự đảo lộn đầy bất thường, tùy theo mỗi góc nhìn, mỗi nhân vật, ngôi kể chuyện cũng như tùy thuộc vào dòng tâm trạng của người kể chuyện. Có thể gọi đó là một sự chơi cấu trúc hoặc là một ma trận của trần thuật. Cách viết của Nguyễn Bình Phương đa dạng mà thống nhất bởi một cái tôi phiêu bạt, tinh quái, lại ăn gốc bén rễ từ truyền thống văn hóa, văn chương dân tộc. Đọc nhiều tác phẩm của Nguyễn Bình Phương, có thể thấy ông đã kế thừa được chất liêu trai kỳ ảo từ những kho tàng thần thoại, truyền thuyết của dân tộc như trong các tác phẩm “Lĩnh Nam chích quái”, “Việt Điện u linh”, “Thánh Tông di thảo”, “Truyền kỳ mạn lục”…

Một số tiểu thuyết của nhà văn Nguyễn Bình Phương. Ảnh: ZING

Viết để giữ nhân cách con người

Các tác giả Văn Chinh, Lê Dục Tú thì quan tâm đến thành công trong biểu đạt ngôn ngữ ở mỗi tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương. Nhà văn Văn Chinh cho rằng, ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyễn Bình Phương là lời thoại của những hạng người dưới đáy, còn PGS Lê Dục Tú khẳng định, Nguyễn Bình Phương không hề ngần ngại trong việc sử dụng những lớp ngôn từ tục, trần trụi, những câu văn trống không hay tỉnh lược. Tán đồng với ý kiến của PGS Lê Dục Tú, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam cho rằng, cần trả lại cho ngôn ngữ đúng với phong cách đích thực trong đời sống hằng ngày của nó, chứ không thể đặt vào miệng nhân vật những lời ăn tiếng nói không phải của họ.

Đề tài trong các tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương khá đa dạng, phong phú, từ chuyện làng quê tới chuyện thành thị, từ chuyện thời chiến đến chuyện thời bình, từ chuyện sinh hoạt đời thường đến những giằng xé trong tâm thức, tiềm thức, cho đến cả những diễn biến tâm trạng, suy nghĩ, hành động của một người điên… Nhưng có thể thấy một điểm đặc biệt quan trọng nữa trong các tiểu thuyết của ông, đó là sự quan tâm đến đạo đức, nhân cách của con người. Theo người viết bài này, nhà văn Nguyễn Bình Phương viết về cái ác cũng chính là để khơi gợi nhận thức và khát vọng về cái thiện, về những điều tốt đẹp. Lịch sử văn chương thế giới đã chỉ ra rằng, đã có nhiều tác phẩm lớn viết về cái ác, nhiều văn tài lẫy lừng không ngần ngại chọn chủ đề cái ác cho tiểu thuyết của mình (chẳng hạn Dostoyevsky với “Tội ác và trừng phạt”) nhưng mục đích cuối cùng vẫn là sự đề cao cái thiện, lên án mạnh mẽ đối với cái ác cũng như tất cả những thế lực nào chà đạp lên sự lương thiện, chà đạp lên quyền sống chính đáng của con người.