Rà soát pháp lý mở đường cho phát triển
Lâm Đồng từng là tâm điểm phát triển điện tái tạo giai đoạn 2018-2021, với tốc độ tăng trưởng công suất thuộc nhóm nhanh nhất khu vực Tây Nguyên. Thời gian đó chứng kiến “làn sóng” đầu tư thời kỳ giá FIT (cơ chế biểu giá điện hỗ trợ để khuyến khích năng lượng tái tạo) tạo ra hàng chục dự án điện mặt trời trang trại, điện gió và các tổ hợp đấu nối quy mô lớn. Tuy nhiên, khi Kết luận 1027 của Thanh tra Chính phủ được ban hành, 70% số dự án tại Lâm Đồng nằm trong diện phải rà soát lại toàn bộ hồ sơ pháp lý, từ đất đai, nghiệm thu, quy hoạch đến sự phù hợp với quy hoạch titan - bauxite.
Theo Sở Công thương Lâm Đồng, địa bàn tỉnh hiện ghi nhận sáu dự án điện gió và tám dự án điện mặt trời liên quan xung đột quy hoạch hoặc chưa hoàn tất nghiệm thu theo các tiêu chuẩn cập nhật. Trong số này, 12 dự án đã vận hành thương mại ổn định nhiều năm, còn hai dự án đã hoàn thành xây dựng nhưng chưa được phát điện.
Bên cạnh đó, khoảng 4.500 tỷ đồng tiền điện của chín dự án (bảy điện mặt trời, hai điện gió) đang tạm dừng thanh toán là hệ quả trực tiếp của quy định nghiệm thu và COD (ngày vận hành thương mại) chưa thống nhất. Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cho biết, việc thanh toán chỉ có thể tiếp tục khi có kết luận thẩm quyền theo tinh thần Nghị quyết 233/NQ-CP.
Việc rà soát pháp lý, dù khiến dự án chậm lại, đang góp phần củng cấp tính minh bạch của thị trường so với giai đoạn tăng trưởng nóng mang tính "chạy đua" giá FIT thời gian trước. Trong đó, một loạt tiêu chuẩn đã được thống nhất thay thế cho các cách hiểu khác nhau trước đây, đặc biệt ở khâu nghiệm thu phòng cháy, chữa cháy và hồ sơ nghiệm thu vận hành COD.
Cần nhắc lại, một trong những vướng mắc lớn nhất đối với các dự án điện tái tạo tại Lâm Đồng nói riêng và khu vực miền trung - Tây Nguyên là xung đột giữa quy hoạch điện và quy hoạch titan - bauxite. Điển hình cho nút thắt này là sáu dự án điện gió - gồm Đắk N’Drung 1-2-3, Asia Đắk Song 1, Đắk Hòa, Nam Bình 1 - nằm một phần trong ranh giới tài nguyên khoáng sản đang ở tình trạng đã hoàn thiện xây dựng hoặc vận hành thương mại nhiều năm qua.
Dẫu vậy, tín hiệu tích cực dần hé mở với Nghị quyết 233/NQ-CP đặt ra đòi hỏi xây dựng cơ chế “lưỡng dụng quy hoạch”, cho phép tạm thời khai thác đất trong quy hoạch khoáng sản để phát triển năng lượng tái tạo.
Sở Công thương Lâm Đồng đánh giá, vòng đời 25-30 năm của dự án điện tái tạo không ảnh hưởng tới kế hoạch khai thác khoáng sản trong tương lai. Do đó, địa phương kiến nghị Thủ tướng Chính phủ cho phép áp dụng cơ chế lưỡng dụng ngay, trước khi bộ tiêu chí chi tiết được ban hành - nhằm “mở khóa” nhóm dự án “đã xong nhưng chưa chạy”.
Nhìn từ góc độ thị trường, toàn bộ quá trình rà soát này đang đóng vai trò thiết lập lại mặt bằng kỷ luật cho ngành điện tái tạo. Theo đó, thay vì phát triển nhanh nhưng tiềm ẩn rủi ro, cơ chế mới hướng đến tính ổn định và minh bạch - điều hứa hẹn thu hút một cách thuyết phục và bền vững các nhà đầu tư trong và ngoài nước.
"Đặt cửa" vào cơ chế thanh toán - nghiệm thu
Dù chịu sức ép tài chính trong ngắn hạn, nhưng số đông nhà đầu tư điện tái tạo tại Lâm Đồng vẫn giữ quan điểm: chỉ cần cơ chế nghiệm thu - thanh toán được thống nhất, gần như toàn bộ dự án sẽ quay lại quỹ đạo trong vài tháng.
Một giải pháp tình thế đã được lên khuôn cách đây khoảng một năm, khi EVN đã báo cáo Bộ Công thương về phương án thanh toán tạm thời cho nhóm dự án chưa hoàn tất nghiệm thu. Theo đó, một số nhà đầu tư phản ánh mức giá tạm tính thấp, không phù hợp phương án tài chính ban đầu. Dẫu vậy, EVN khẳng định việc chi trả phải tuân thủ đúng quy định hồ sơ COD để tránh rủi ro pháp lý và hệ luỵ trong tương lai.
Theo tìm hiểu, không ít doanh nghiệp (đang nắm giữ các dự án điện quy mô lên tới hàng nghìn tỷ đồng đã/chưa vận hành) đề xuất công khai tiêu chuẩn nghiệm thu của tất cả dự án nguồn, bao gồm cả các dự án do EVN làm chủ đầu tư, để tạo mặt bằng chung và tránh tâm lý “mỗi nơi một kiểu” và bị phân biệt đối xử.
Nếu tiêu chí minh bạch, thị trường sẽ thoát khỏi tình trạng “mập mờ chuẩn mực”, vốn là nguyên nhân gây tranh cãi giai đoạn 2019-2021.
Theo tính toán của các doanh nghiệp, khoảng 1.200-1.500 MW công suất tái tạo đã hoàn tất xây dựng hoặc đang chờ hoàn thiện thủ tục có thể được giải phóng ngay khi cơ chế lưỡng dụng titan - bauxite và hướng dẫn nghiệm thu được ban hành.
Phụ tải điện toàn quốc tiếp tục tăng 9–10%/năm, trong khi một số dự án khí, than thuộc dạng trọng điểm vẫn chưa thoát cảnh chậm tiến độ. Quy hoạch điện VIII cũng ưu tiên nâng tỷ trọng năng lượng sạch để đáp ứng cam kết giảm phát thải và mục tiêu Net Zero 2050.
Với Lâm Đồng, điểm cộng lớn của địa phương này (sau sáp nhập) là hệ thống đấu nối đã được đầu tư bài bản từ giai đoạn 2018-2021, cho phép dự án hòa lưới gần như ngay lập tức khi được “bật đèn xanh” - tức rút ngắn đáng kể thời gian thu hồi vốn.
Lâm Đồng đang sở hữu vị thế đặc biệt: là nơi tập trung gần như toàn bộ các dạng vướng mắc của ngành tái tạo - từ quy hoạch khoáng sản đến nghiệm thu - nhưng đồng thời lại có khả năng phục hồi nhanh nhất một khi chính sách được tháo gỡ.
Nguyên nhân đầu tiên, là địa phương này sở hữu số lượng lớn dự án đã hoàn thành xây dựng hoặc đã vận hành thương mại nhiều năm. Tiếp theo, hệ thống đấu nối lưới truyền tải lớn đã hình thành, không cần thời gian bổ sung như các tỉnh mới phát triển sau năm 2021 và cuối cùng là nhà đầu tư tư nhân tiếp tục kiên nhẫn bám trụ dự án, thay vì rút vốn hoặc chuyển nhượng cho đối tác khác.
Bên cạnh việc tháo gỡ pháp lý đến từ cơ quan chức năng và tỉnh, các yếu tố thị trường đang tạo nền tảng cho chu kỳ tăng trưởng mới của năng lượng tái tạo. Đây là điều được nhà đầu tư kỳ vọng và chờ đợi suốt giai đoạn hậu giá FIT tới nay.
Điển hình như phụ tải điện tăng cao (tức nhu cầu điện) khi công nghiệp chế biến, nông nghiệp công nghệ cao và du lịch đang mở rộng nhanh tại Tây Nguyên. Giá điện kỳ vọng cải thiện, nhiều quỹ hạ tầng châu Á đã khảo sát Lâm Đồng trong năm 2025, sẵn sàng tham gia nếu cơ chế thanh toán rõ ràng.
Đây không chỉ là cơ hội tăng trưởng của địa phương, mà còn đóng vai trò quan trọng trong mục tiêu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia giai đoạn 2025-2030, đặc biệt khi mùa khô 2025-2027 dự báo có áp lực lớn lên hệ thống điện miền nam - Tây Nguyên.
Nghị quyết 233/NQ-CP và định hướng “lưỡng dụng quy hoạch” đang được các bộ, ngành xây dựng, vận dụng, đã góp phần cải thiện cục diện thị trường năng lượng sạch của tỉnh Lâm Đồng, mở ra cơ hội tái khởi động loạt dự án đã sẵn hạ tầng và công suất.
