Chàng thanh niên ấy đến từ xứ xa. Những tín đồ tất tả theo chuông giục đến buổi thánh lễ cuối ngày cũng kịp ngoái lại nhìn chàng trai lạ với dáng vẻ gầy gò có mái tóc thưa buông dài phiêu lãng, cặp kính cận lấp loáng ánh mắt ngẩn ngơ một nỗi buồn man mác. Chàng ngắm phố tưởng như lơ đãng nhưng thẳm sâu hồn chàng giấu những u ẩn khó đoán. Hoàng hôn núi Ðại Bình tím sẫm, sương úa dần sang mầu hoang lạnh, chàng một mình với ly cà-phê đen sánh ngồi chờ đêm buông. Chàng trai ấy là Trịnh Công Sơn, người vừa bước tới tuổi 25 và đã có ca khúc Ướt mi khá nổi tiếng, nhưng chưa phải là nhạc sĩ họ Trịnh tài hoa với gia tài âm nhạc đồ sộ và những cảm thức mới lạ vài năm sau đó. Thuở ấy, anh là thầy giáo tiểu học vừa tốt nghiệp Trường sư phạm Quy Nhơn, được bổ chức giáo trưởng Trường sơ học Bảo An thuộc Ty tiểu học Lâm Ðồng trên miền núi rừng B’lao heo hút.
* * *
Tôi tìm về B’lao, tìm lại ký ức ba năm thầy giáo trẻ tên Sơn dạy học ở nơi này. B’lao xưa - Bảo Lộc bây giờ, người làm việc cùng thời với Trịnh Công Sơn những năm tháng ấy nay kẻ còn, người mất. Chuyện cũ qua lâu, nhưng vì yêu kính "người khổng lồ trong tân nhạc Việt", nên chuyện kể về ba năm nhập cuộc thời trai trẻ của ông ở phố thị sơn cước như vẫn còn tươi mới. Người dẫn tôi lên triền núi để giơ tay khoanh những lối cũ đã mờ nơi từng có ngôi trường Bảo An xưa là Nguyễn Ðức Vân, con trai của thi sĩ ẩn cư Nguyễn Ðức Sơn - một người bạn của Trịnh Công Sơn.
Từ phải sang: Trịnh Công Sơn, Tôn Nữ Kim Phượng và Ðinh Cường tại triển lãm tranh Ðinh Cường ở Ðà Lạt (12-1965).
Theo tư liệu của nhà nghiên cứu Nguyễn Ðắc Xuân, Trường sơ học Bảo An chỉ có ba lớp: 1, 2, 3. Sĩ số mỗi lớp chừng vài mươi em, đa số học trò là người dân tộc thiểu số, dăm em người Kinh. Cơ sở trường chỉ có hai phòng học mái lợp tranh vách nứa đứng chơ vơ trên một bãi đất trơ trụi. Phòng học không có cửa, nhiều bữa mây mù lãng đãng tràn vào lớp. Gió giật mái tranh xơ xác. Học trò con nhà nghèo, mặt mày mũi lọ nhem nhuốc, áo quần rách rưới nhưng ngoan. Sơ học Bảo An là ngôi trường nhỏ nên không có chức hiệu trưởng, người phụ trách thì gọi là trưởng giáo. Trịnh Công Sơn được đào tạo chính quy nên giữ chức ấy và đứng dạy lớp 3, ông Tạ Văn Thống sắp về hưu dạy lớp 1 và 2. Thu nhập mỗi tháng 5.200 đồng đã cho ông giáo Trịnh một đời sống dư dả. Nhà trọ của Trịnh Công Sơn tại B’lao là một ngôi biệt thự mới xây ở gần Ty Công chính Lâm Ðồng. Chủ ngôi nhà là cô Phi - trưởng phòng kế toán Ty này. Trịnh Công Sơn thuê nhà cùng với ba đồng nghiệp là Thanh Ty, Hảo Tâm và Văn Ba. Bà chủ nhà có dáng người mảnh dẻ, hơn ba mươi tuổi, cùng với đứa con gái ở chung trong nhà…
Từ dòng hồi ức của những người yêu Trịnh Công Sơn, tôi chắp nối câu chuyện về ông những ngày tháng ấy. Hiểu thêm vì sao, chính tự nơi này với nỗi hoang liêu cùng gió núi mây ngàn, Trịnh viết như đã ngấm lạnh vào tim mình những giai điệu vỗ về như Phúc Âm buồn cho kiếp người mệt nhoài "Người nằm co như loài thú khi mùa đông về. Người nằm yên không kêu than buốt xương da mình ". Hay cảm thức hoang hoải "Bụi về với mây. Người còn đó gieo hạt lúa trên ruộng đất nầy ". Cũng chính tự nơi này, Trịnh Công Sơn đã thiêu đốt tim gan khi nhận tin Mỹ đổ quân ồ ạt lên Tòa Khâm Huế. Bao bạn bè anh ở Huế, Sài Gòn, Ðà Lạt xuống đường chống lại việc dùng tuổi trẻ miền nam như một thứ củi đốt cho chiến tranh của Mỹ. Tin về người này nhảy núi, người kia bị bắt, người khác trốn lính… làm hồn Sơn buốt đau. Ngay người bạn thuê chung nhà là Văn Ba cũng chết vì trúng mìn trên chuyến xe đò B’lao - Sài Gòn, đã đâm vào tim Sơn thêm những mũi kim nhọn. Từ nơi này, qua những bức thư gửi cho người tình xa Dao Ánh, Sơn đã bộc lộ hết nỗi bi đát trong tâm hồn, anh ví mình như chàng Sisyphe trong tác phẩm của Albert Camus, bị khổ sai bằng việc hằng ngày phải lăn một tảng đá lên núi rồi thả tay cho lăn xuống núi, sự tồn tại vô nghĩa: "Người chợt nhớ mình như đá. Ðá lăn vết lăn buồn". Cũng từ nơi này, anh đã khóc bằng âm nhạc vắt ra từ nỗi chia lìa, niềm xót xa thân phận giống nòi: "Ôi chinh chiến đã mang đi bạn bè. Ngựa hồng đã mỏi vó chết trên đồi quê hương"…
* * *
Những buổi chiều cuối tuần, những ngày nghỉ lễ, từ B’lao buồn Sơn nhảy lên những chuyến xe đò về Sài Gòn đắm mình trong khói thuốc ngột ngạt với bạn bè. Ghé thị trấn D’răn uống rượu bên dòng Ða Nhim cùng họa sĩ Ðinh Cường, ngủ quên dưới bầu trời đầy sao và rừng đặc sương mù. Anh cũng dùng nhiều thời gian rảnh rỗi để lên Ðà Lạt với Ðặng Tiến, Kim Vui, Trịnh Cung cho khuây khỏa những ngày đêm thấy mình như "loài củi mục trên miền xứ bỏ hoang". Nhiều ca khúc Trịnh Công Sơn đã ra đời trên những chuyến xe đò ngược xuôi. Cũng từ một chuyến xe, Sơn đã gặp "cô gái quê" Nguyễn Thị Lệ Mai. Sau cuộc gặp gỡ định mệnh ấy, cô Mai đã biến thành ca sĩ Khánh Ly mà từ đó "tân nhạc Việt Nam không còn như cũ nữa", như báo chí đương thời phẩm luận.
B’lao những năm tháng ấy bên ngoài phẳng lặng mà trong lòng bức bối. Nó như là một nơi chốn tạm cư của những thân phận chán chường. Trong tâm cảm mỗi người đều trĩu nặng những phập phồng, âu lo. Gần với nơi Trịnh Công Sơn dạy học, từ tháp nhà thờ xứ Kohinda buông trầm những hồi chuông như tiếng thở dài bất tận, giọng cầu kinh vọng từ hậu đường Tu viện Bát Nhã cũng rền rĩ thanh âm cô tịch. Cũng gần chỗ Sơn, mấy giáo sư Ðại học Vạn Hạnh từ bỏ Sài Gòn trong thời nhiễu loạn lên ngọn đồi Phương Bối ẩn cư, mỗi hoàng hôn về lại đốt những nhánh củi ngo nhằm xua cái lạnh sẽ sâu hơn trong khuya. Giữa không gian hoang liêu B’lao, tiếng guitar bập bùng của Sơn hòa tiếng mõ lốc cốc nhà bên mỗi đêm thành huyền cảm nhật tụng cho nỗi bi thương của đất nước trong hồi tao loạn. Cảm giác hoang hoải bao trùm. Nhìn về phía biển, những chuyến tàu chở bom đạn Mỹ mỗi ngày cập cảng như mang tới những hụt hẫng đớn đau cho lời hẹn hòa bình. Ngước lên đầu non Trường Sơn, chớp lòe ánh lửa đại bác. Tiếng bom nổ tan thinh không đâu đó vọng về. Ngày càng nhiều những bìu ríu gánh gồng tránh loạn lạc từ phía đồng bằng lên miền cao trú ẩn. Nơi gửi thân tạm thời này cũng chẳng mấy yên lành. Tiếng xích thiết giáp nghiến trên đường lộ, xe jeep nhà binh hú còi inh ỏi, tiếng giày đinh, tiếng lách cách súng đạn hằng đêm vọng chóe khô khốc giữa phố thị B’lao. Thân thể Việt Nam như rách toạc thịt da bởi hận thù, chia cắt. Nước non chìm trong binh lửa điêu tàn là nỗi ám ảnh khôn khuây trong tâm hồn người thầy giáo trẻ nhạy cảm, đa tình. Từ những năm tháng ấy, trong cô đơn cùng tận, trong thổn thức về thời cuộc biến loạn, từ trái tim khắc khoải cùng đồng bào, đồng loại, Sơn đã lấy âm nhạc làm phương tiện giải cứu cho nỗi bi thương đã chạm vào nơi sâu đắm nhất trong tâm hồn mình.
Trịnh Công Sơn lặng lẽ náu mình nhưng âm thầm những giai điệu hình thành và phát lộ dần bởi những tâm cảm và dự cảm khác biệt. Ba năm, chỉ ba năm thôi, trong nỗi buồn tê tái, trong sự nhàn rỗi của một ông giáo làng dạy học nơi lưng chừng núi, nhạc sĩ họ Trịnh đã lần lượt cho ra đời những bản tình ca buồn: Chiều một mình qua phố, Lời buồn thánh, Vết lăn trầm, Tiếng hát Dạ Lan,… Trong nỗi đìu hiu, hình ảnh cô Ngà ở xứ B’lao mỗi chiều đi lễ nhà thờ qua con đường trước cửa phòng anh với vóc dáng mảnh mai, khuôn mặt thánh thiện đã làm Sơn mất ngủ. Ca khúc Tuổi đá buồn đã được anh viết lên từ cảm ảnh người thiếu nữ ấy với nỗi cô đơn hư vô nhuốm chút siêu hình: "Trời còn làm mưa mưa rơi mưa rơi. Từng phiến băng dài trên hai tay xuôi. Tuổi buồn em mang đi trong hư vô ngày qua hững hờ… Tuổi buồn như lá. Gió mãi cuốn đi. Quay tận cuối trời…". Cũng chính trong thời gian này, tập nhạc phản chiến mang tự tình dân tộc "Ca khúc da vàng" ra đời. "Ca khúc da vàng" bắt đầu từ mùa hè 1966 bằng những đêm nhạc Trịnh ở Trường tư thục Việt Anh và Viện Ðại học Ðà Lạt, rồi sau đó cất lên trên giảng đường Ðại học Văn khoa Sài Gòn, trên khắp miền nam bởi tiếng hát Khánh Ly và những người Việt Nam tha thiết giống nòi. Những giai điệu bi cảm hát về quê hương điêu tàn, hát về giấc mơ hòa bình, hát về vòng tay lớn sẽ nối trong khao khát chờ đợi. Âm nhạc thốt lên từ trái tim chất chứa yêu thương của Trịnh đã băng bó, đã tưới tắm phần nào những vết thương trên đại lộ chiến tranh chết chóc. Cho đến hôm nay, âm nhạc ấy vẫn làm cho lòng người ấm áp, muốn nắm tay nhau hơn là khắc sâu hận thù...
Chỉ ba năm ăn lương thầy giáo và sống với núi rừng, nhưng thiên nhiên tịch liêu và những nỗi niềm nhân thế từ nơi chốn này đã góp phần kích trỗi trong tâm hồn người nhạc sĩ của tình yêu thương những cảm thức ám ảnh. Rồi một ngày, thầy giáo - nhạc sĩ trẻ giã từ B’lao khi thư tín đến, bản danh sách khóa 20 của Trường Bộ binh Thủ Ðức đã ghi danh Trịnh Công Sơn. Rời Trường sơ học Bảo An, rời núi rừng, nhưng Sơn không đến quân trường, anh ra đi và phải sống một đoạn đời "bất hợp pháp". Người đàn ông tài hoa và đa cảm ấy chỉ có thể căng lồng ngực cất lên những bản tình ca, những nhạc phẩm chống lại chiến tranh, chứ không bao giờ cầm lấy cây súng thép lạnh lẽo và đe dọa chết chóc trên tay...
