Nguồn lực kinh tế từ rừng
Tây Nguyên có diện tích rừng lớn thứ hai cả nước, là đầu nguồn của 11 con sông lớn ảnh hưởng đến cả miền Trung, Đông Nam Bộ và các nước láng giềng như Lào, Campuchia. Do đó, rừng Tây Nguyên đóng vai trò then chốt trong điều tiết khí hậu, bảo vệ môi trường và duy trì an ninh nguồn nước.
Tuy nhiên, trong nhiều thập niên qua, diện tích rừng Tây Nguyên liên tục suy giảm. Trong bài nghiên cứu vào năm 2020, TS Trần Ngọc Thanh (Hội Khoa học kỹ thuật Lâm nghiệp Đắk Lắk) cho biết, giai đoạn 2010-2019, mỗi năm vùng mất trung bình hơn 31 nghìn ha rừng tự nhiên. Nguyên nhân chủ yếu do khai thác quá mức, chuyển đổi mục đích sử dụng đất và thiếu cơ chế quản lý hiệu quả.
Trước thực trạng đó, Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách xã hội hóa nghề rừng, trong đó nổi bật là Quyết định 304/QĐ-TTg năm 2005 về thí điểm giao rừng, khoán bảo vệ rừng cho hộ gia đình và cộng đồng dân tộc thiểu số tại chỗ. Tuy nhiên, đến nay chỉ khoảng 2,55% diện tích đất lâm nghiệp được giao cho hộ gia đình và cộng đồng quản lý. Phần lớn diện tích rừng vẫn do các tổ chức nhà nước nắm giữ.
Một vấn đề đáng chú ý khác là nhiều hộ dân nhận “rừng nghèo”, ít giá trị kinh tế, không tạo được động lực bảo vệ. Việc phân quyền sở hữu tài sản rừng chưa rõ ràng, dẫn đến xung đột lợi ích giữa Nhà nước và cộng đồng. Ngoài ra, cơ chế hỗ trợ sau giao rừng còn thiếu khiến người dân không đủ nguồn lực để đầu tư, khai thác bền vững.
Từ góc độ kinh tế, đất rừng Tây Nguyên là nguồn lực chiến lược nếu được khai thác đúng cách. Việc giao quyền sử dụng rõ ràng, minh bạch, gắn với hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và thị trường sẽ giúp người dân nâng cao thu nhập, giảm áp lực phá rừng, đồng thời tạo ra chuỗi giá trị lâm sản gắn với phát triển địa phương.
Bài toán giữ chân người trẻ
Không chỉ là lá chắn sinh thái, rừng Tây Nguyên còn là không gian sinh tồn của hàng triệu người dân, thuộc 49 dân tộc khác nhau. Từ lâu, các buôn làng đã có quy ước bảo vệ rừng, đặc biệt là rừng đầu nguồn linh thiêng. Thế nhưng, hiện nay nhiều thanh niên rời quê tìm việc ở đô thị do thiếu cơ hội, thu nhập thấp, còn những người ở lại không mặn mà với nghề rừng vì điều kiện khắc nghiệt và nguy hiểm. Hệ quả là lực lượng giữ rừng ngày càng già hóa.
Giữ chân người trẻ không chỉ là vấn đề nhân sự mà còn là bài toán phát triển kinh tế-xã hội. Nếu không có lực lượng trẻ kế thừa, các chương trình giao đất-giao rừng sẽ thiếu người thực hiện, thiếu sáng tạo và thiếu sức bật. Việc phát triển rừng gắn với sinh kế, du lịch sinh thái, sản xuất nông-lâm kết hợp cần có sự tham gia của thế hệ trẻ, đặc biệt là những người có trình độ, kỹ năng và hiểu biết về thị trường.
Để giải quyết bài toán này, cần có chính sách khuyến khích người trẻ tham gia vào quản lý, nhất là gắn lợi ích của người dân vào công tác bảo vệ, phòng chống cháy rừng và phát triển rừng. Về vấn đề này, Vườn quốc gia Tà Đùng (Lâm Đồng) đang làm rất tốt.
Theo đó, Vườn quốc gia Tà Đùng có khoảng 25 nghìn ha rừng tự nhiên và diện tích vùng đệm. Tính riêng giai đoạn 2021-2025, Vườn quốc gia này đã khoán bảo vệ rừng cho 153 hộ gia đình. Trong đó, 100% các hộ được giao khoán đều là người đồng bào dân tộc thiểu số sống gần rừng như: Người M’Nông, Dao, Tày... Trên cơ sở diện tích giao khoán, hằng năm, vườn đã chi trả 15-20 triệu đồng/hộ/năm. Ngoài chi trả tiền nhận khoán bảo vệ rừng, Vườn quốc gia Tà Đùng còn ưu tiên thuê các hộ dân sống gần rừng thực hiện các công trình lâm sinh như trồng rừng, phòng chống cháy rừng… Những hoạt động này đã góp phần không nhỏ trong phát triển kinh tế của người dân. Kết quả thu được là các hành vi xâm phạm đến tài nguyên rừng đã được hạn chế đến mức thấp nhất.
Tây Nguyên đang đứng trước ngã rẽ quan trọng là tiếp tục để nguồn lực rừng bị mai một, hoặc chuyển mình mạnh mẽ bằng cách trao quyền thực chất cho cộng đồng và thế hệ trẻ. Những mô hình như Vườn quốc gia Tà Đùng cho thấy, khi người dân được gắn lợi ích trực tiếp với rừng, họ không chỉ trở thành lực lượng bảo vệ hiệu quả mà còn là chủ thể phát triển kinh tế địa phương.
Để nhân rộng thành công này, cần một chiến lược tổng thể, đồng bộ, trong đó giao đất, giao rừng phải đi đôi với đầu tư vào con người, đặc biệt là lớp trẻ. Chỉ khi rừng trở thành sinh kế bền vững và là không gian khởi nghiệp cho thanh niên, Tây Nguyên mới có thể giữ được mầu xanh của rừng và sức sống của vùng đất cao nguyên.
