Thổ cẩm không thể thiếu trong đời sống các dân tộc thiểu số Tây Nguyên, gắn bó với họ suốt cả vòng đời. Con trẻ sinh ra, người mẹ dùng tấm thổ cẩm ủ tròn giấc ngủ; đêm rừng lạnh giá, vợ chồng chung nhau tấm đắp nghĩa tình; thổ cẩm không thể thiếu trong các dịp lễ trọng. Trên những tấm thổ cẩm, người dệt đã gửi gắm tâm hồn, tình cảm và sự cảm nhận về thế giới tự nhiên, con người qua những hoa văn trang trí sinh động.
Để dệt nên tấm thổ cẩm mang thuộc tính cơ bản của di sản văn hóa tộc người Tây Nguyên phải thực hiện khá nhiều công đoạn, từ trồng bông, kéo sợi, nhuộm màu, lên khung và ngồi dệt. Nghệ nhân Ưu tú K’Glòng ở xã Đưng K’Nơh, huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng, cho biết, người Cơ Ho không có khung dệt cố định, đó là bộ khung dệt rời bằng 12 thanh gỗ hoặc tre nhiều kích cỡ; mỗi thanh đều có tên gọi và chức năng riêng và từ xưa đến tận bây giờ vẫn không thay đổi.
Thổ cẩm trước đây của người Cơ Ho luôn thoảng hương rừng, nhưng giờ dường như phai lạt, vì qua nhiều công đoạn cầu kỳ, nhiều người không còn thiết tha nữa. Nhưng chị em nhà bà K’Glòng vẫn mê đắm hương sắc ấy. Hàng chục năm nay, đôi bàn tay của họ vẫn luôn cần mẫn giã cây rừng nhuộm màu sợi dệt để giữ hương sắc núi rừng, với những màu chủ đạo, như đỏ, xanh đen, vàng, nâu, xanh dương...
Trên tấm thổ cẩm của người Cơ Ho là bức tranh của cuộc sống gắn với văn hóa rừng, biểu hiện khả năng ứng xử, phương thức ứng xử giữa con người với nhau và với tự nhiên. Kỹ thuật tạo hoa văn chủ yếu dựa vào cách đan sợi, cũng có quy tắc truyền thống, nhưng đôi khi là sự sáng tạo thêm của người dệt. Chủ đề hoa văn của các dân tộc Tây Nguyên đều có đặc điểm chung biểu đạt các sự vật, hiện tượng tự nhiên; các vật dụng sinh hoạt, sản xuất; động vật… Tuy nhiên, dựa vào biên độ màu sắc, kết cấu và họa tiết cụ thể, có thể nhận biết thổ cẩm của từng dân tộc.
Tại vùng người Cơ Ho ở buôn Ja xưa, nay thuộc xã Đưng K’Nơh, huyện Lạc Dương vẫn gìn giữ, tiếp nối nghề dệt thổ cẩm truyền thống. Hôm tôi đến, nghệ nhân K’Glòng đang cất câu Ndrĩ Nring bên khung quay sợi: “Con gái phải biết dệt vải/ Phải dệt khéo để có chăn đẹp/ Chăm chỉ quay tơ thì chỉ dệt mới dài…”. Bà bảo: “Ngày xưa, con gái trong buôn này ai cũng biết hái bông, xe sợi và pha màu từ cây rừng để dệt thổ cẩm. Nghề truyền thống của dân tộc mình mà, con gái phải biết dệt thổ cẩm, đẹp hay xấu là nhờ đôi tay, con mắt để phối màu, dệt hoa văn”.
Về nhuộm sợi, pha màu, theo lời kể của người già ở các buôn làng Cơ Ho, màu xanh thì lấy lá cây tơrung giã nát, ngâm trong ché một tuần rồi trộn nát, để thêm hai ngày và xát nhỏ, nước lá đông lại. Lúc nhuộm, lấy chất đông keo đó hòa với nước và ngâm sợi trong hai ngày. Màu xanh dương thì ngâm với lá chàm be, màu đỏ là cỏ họ dền, màu vàng thì củ nghệ dại. Những màu sắc ấy, tùy theo loại sản phẩm mà nhuộm cho phù hợp, như tấm đắp, váy, tấm choàng, dây cột đầu hay dây đeo tay...
Nhà nghiên cứu văn hóa nam Tây Nguyên Đặng Trọng Hộ (thành phố Đà Lạt, tỉnh Lâm Đồng), cho biết: “Thổ cẩm của dân tộc Cơ Ho có màu trầm chủ đạo, trên đó là bức tranh của cuộc sống gắn với văn hóa rừng, biểu hiện khả năng ứng xử, phương thức ứng xử giữa con người với nhau và với tự nhiên. Kỹ thuật tạo hoa văn chủ yếu dựa vào cách đan sợi, cũng có quy tắc truyền thống, nhưng đôi khi là sự sáng tạo thêm của người dệt”.
Chủ đề hoa văn trang trí trên thổ cẩm truyền thống của người Cơ Ho thường là các sự vật, hiện tượng tự nhiên, muông thú và các vật dụng quen thuộc trong đời sống sinh hoạt của họ, như cầu thang nhà sàn, răng cưa, lá đùng đình, chuỗi cườm, xà gạt, ché rượu cần… “Hoa văn truyền thống là vậy, nhưng không phải ai dệt cũng giống nhau. Màu sắc, sự phối hợp và cách đan xen các họa tiết trên tấm thổ cẩm cũng tùy cảm xúc, cách nhìn và cả sở thích của mỗi người, nhưng không được rời khuôn phép”, nghệ nhân Ưu tú K’Glòng chia sẻ.
