Bỏ thuế khoán khởi động chuyển đổi từ hộ kinh doanh sang doanh nghiệp
Dù đã hoạt động ổn định nhiều năm, một cơ sở ăn uống nhỏ trên phố Chùa Bộc (quận Đống Đa, Hà Nội) vẫn đang nộp thuế theo phương pháp khoán cố định hằng tháng. Khi nghe tin phương pháp này sẽ bị chấm dứt hoàn toàn từ năm 2026, chủ cơ sở không khỏi lo lắng.
“Chúng tôi chủ yếu thuê sinh viên làm thời vụ, mỗi bạn chỉ làm vài tháng. Việc thay người liên tục khiến việc quản lý đã khó, giờ lại còn thêm phần mềm, hóa đơn điện tử… thì mong ngành thuế có hướng dẫn cụ thể, dễ hiểu”, người chủ bày tỏ.
Không riêng gì hộ kinh doanh này. Nhiều tiểu thương, chủ quán nhỏ cũng đang chung tâm lý “vừa lo vừa lạ” khi chuẩn bị bước vào một giai đoạn quản lý thuế hoàn toàn mới. Họ từng được hưởng sự đơn giản từ hình thức khoán chỉ cần nộp thuế 1 lần, không phải kê khai, không cần hóa đơn, không phần mềm nhưng chính sự đơn giản ấy lại tạo ra nhiều bất cập.
“Thuế khoán dễ cho người nộp, nhưng lại khiến cơ quan quản lý khó nắm được dòng tiền thực. Nhiều hộ có doanh thu lớn nhưng vẫn nộp thuế như các hộ nhỏ hơn, gây thất thu ngân sách và tạo ra sự bất công”, một cán bộ thuế nhận định.
Theo số liệu của Cục Thống kê (Bộ Tài chính) đến tháng 3/2024, cả nước có 3,6 triệu hộ kinh doanh được quản lý thuế, đóng góp 25.953 tỷ đồng vào ngân sách. Trong số này, gần 2 triệu hộ đóng thuế khoán, bình quân nộp 700.000 đồng mỗi tháng.
Nghị định 70/2025/NĐ-CP vì thế đặt ra mục tiêu rõ ràng: từ 1/1/2026, toàn bộ hộ kinh doanh sẽ tự kê khai và nộp thuế dựa trên doanh thu thực tế, bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử.
Ông Mai Sơn, Phó Cục trưởng Cục Thuế (Bộ Tài chính) khẳng định: “Đây là bước đi phù hợp mục tiêu cải cách tài chính công. Không chỉ thay đổi cách thu, mà còn thay đổi tư duy quản lý và tư duy tuân thủ pháp luật của người dân. Mỗi hộ kinh doanh sẽ dần tiếp cận với các quy chuẩn vận hành như doanh nghiệp nhỏ”.
Ông Sơn cho biết thêm, ngành thuế đã chuẩn bị hết sức kỹ lưỡng và chu đáo, từ thể chế, chính sách đến quy trình nghiệp vụ và tổ chức triển khai. Cơ quan thuế sẽ phối hợp chặt chẽ với các cấp, ngành, chính quyền địa phương để hỗ trợ các hộ kinh doanh chuyển đổi thuận lợi, không bị đứt gãy, giảm thiểu tối đa băn khoăn của người dân.
Việc xóa bỏ cơ chế thuế khoán vốn có từ hàng chục năm trước không đơn thuần là thay đổi kỹ thuật thuế, mà là một cuộc “cải tổ văn hóa” trong quản lý và tuân thủ. Cải cách này không tránh khỏi va chạm, nhưng là một hành trình không thể trì hoãn nếu Việt Nam muốn hiện đại hóa hệ thống thuế và xây dựng một nền kinh tế số minh bạch, công bằng.
Khi cải cách chạm vào thói quen
Mọi cải cách đều phải trả giá và trong trường hợp này, lực cản đến từ chính những thói quen đã tồn tại quá lâu trong cộng đồng hộ kinh doanh. Ngành thuế đang bước vào một trận địa mới, nơi mà đối tượng quản lý không phải là những doanh nghiệp có tổ chức bài bản, mà là hàng triệu hộ gia đình, cá nhân buôn bán nhỏ lẻ, ít tiếp cận công nghệ và còn giữ tư duy “né thuế để tồn tại”.
Tuy nhiên, những tín hiệu từ thực tiễn cho thấy không ít hộ kinh doanh đang phản ứng tiêu cực trước cải cách. Họ bắt đầu phòng thủ như từ chối thanh toán qua chuyển khoản; không phát hành hóa đơn, dù khách yêu cầu; yêu cầu người mua chuyển khoản với nội dung mập mờ như “chuyển tiền ăn trưa”, “hỗ trợ”…; chia nhỏ doanh thu bằng cách mở nhiều địa điểm hoặc tách hóa đơn; Ghi sai nội dung chuyển khoản để làm mờ dòng tiền…
Ông Nguyễn Tiến Minh, Phó Chi cục trưởng Thuế Khu vực I nhận định, nếu đây là quản trị của hộ kinh doanh thì việc làm này đã đi ngược lại chủ trương của Đảng và Chính phủ đang khuyến khích không dùng tiền mặt để xây dựng xã hội số. Nếu lấy tiền mặt với mục đích lách thuế, trốn thuế thì pháp luật thuế đã quy định nhiều hình thức xử lý nghiêm, thậm chí khởi tố hình sự.
Về phía người mua nếu “bắt tay” để né thuế bằng cách không lấy hóa đơn, ghi nội dung giao dịch sai sự thật sẽ tự làm mất quyền lợi của chính mình.
Luật sư Nguyễn Thế Truyền (Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội) cũng nhận định, “Pháp luật không cấm thanh toán tiền mặt. Nhưng nếu cố tình không ghi rõ nội dung giao dịch, hoặc ghi sai để lách thuế, thì đã vi phạm nghiêm trọng. Mức xử phạt hành chính có thể lên tới hàng trăm triệu đồng. Trường hợp gian lận lớn, kéo dài, có tổ chức hoàn toàn có thể bị xử lý hình sự với khung từ 2-7 năm tù”.
Đáng lo hơn, người tiêu dùng được xem là “mắt xích cuối cùng trong chuỗi minh bạch” cũng đang tiếp tay cho sự nhập nhèm. Không yêu cầu hóa đơn, sẵn sàng nhận chiết khấu khi không khai thuế là hành vi khá phổ biến.
Ông Nguyễn Đức Trung, Chi cục trưởng Quản lý thị trường tỉnh Vĩnh Phúc cảnh báo: “Người tiêu dùng không yêu cầu hóa đơn đồng nghĩa với việc từ bỏ quyền lợi. Khi xảy ra tranh chấp về chất lượng, bảo hành, hàng hóa giả mạo, họ sẽ không có căn cứ pháp lý để khiếu nại. Đây là thiệt hại rất thực tế chứ không còn là vấn đề thuế”.
Cải cách chính sách thuế, vì thế, không thể chỉ là cuộc chơi giữa ngành thuế và hộ kinh doanh. Đó phải là một “liên minh 3 bên” gồm cơ quan quản lý-người nộp thuế-người tiêu dùng, cùng hướng tới sự minh bạch trong mọi giao dịch.
Lộ trình cần rõ ràng và sự đồng hành thực chất
Minh bạch là xu thế không thể đảo ngược nhưng làm sao để người dân cảm thấy họ không bị bỏ lại phía sau trong tiến trình cải cách?
Nhìn nhận từ góc độ pháp lý, Luật sư Trương Thanh Đức cho rằng, cải cách lần này là đúng đắn, nhưng cần có lộ trình cụ thể và phù hợp thực tế.
“Nhiều năm qua, việc quản lý hộ kinh doanh còn thiếu rõ ràng, thiếu bài bản, chưa dựa vào sổ sách kế toán như doanh nghiệp. Nay muốn thay đổi, cần xây dựng lộ trình rõ ràng: năm nay làm gì, sang năm làm gì. Nhanh thì 3 năm, chậm thì 5 năm, thậm chí cần đặt ra mốc 15 năm với các bước đi cụ thể, có tuyên truyền, có hỗ trợ về công nghệ, nhân lực thì người dân mới tuân thủ hiệu quả. Đồng thời, hỗ trợ toàn diện về năng lực quản trị, kế toán, tài chính-những lĩnh vực mà hộ kinh doanh thường yếu kém”, chuyên gia kinh tế Cấn Văn Lực phân tích.
Ông Cấn Văn Lực cho rằng, “chúng ta cần tháo gỡ những quy định chưa hợp lý, đặc biệt là mô hình tổ chức bộ máy trong doanh nghiệp siêu nhỏ hiện nay đang quá phức tạp. Nếu không cải cách cả về thể chế, thủ tục thì khó lòng khuyến khích được hộ kinh doanh chuyển lên mô hình doanh nghiệp”.
Việc bỏ thuế khoán từ năm 2026 không đơn giản là đổi phương thức thu. Đây là cơ hội để định nghĩa lại mối quan hệ giữa Nhà nước và người kinh doanh nhỏ: từ “đối tượng chịu thuế” thành “đối tác cùng phát triển”. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu này, bên cạnh sự chủ động của chính các hộ kinh doanh, rất cần vai trò đồng hành, hướng dẫn sát sao từ cơ quan thuế và chính quyền địa phương trong suốt quá trình chuyển đổi từ công nghệ, nghiệp vụ đến tuyên truyền, đào tạo.
Một khi hộ kinh doanh không còn lo sợ bị kiểm tra vô lý, có thể tiếp cận vốn minh bạch nhờ có hóa đơn, được hỗ trợ kỹ thuật và pháp lý khi tuân thủ đúng, thì họ sẽ không còn “ngại minh bạch”. Và khi đó, bỏ thuế khoán không còn là cuộc chia tay khó khăn, mà là bước chuyển cần thiết để bước vào nền kinh tế hiện đại.
