Từ gốc cội đến không gian diễn xướng
Những năm 1960, nhiều loại hình nghệ thuật dân gian đã vươn ra không gian thực hành phi truyền thống, thậm chí tách ra khỏi chỉnh thể di sản liên quan đến tín ngưỡng, trình diễn với một sắc thái mới. Trên cơ sở kế thừa những làn điệu cổ, nghệ thuật hát văn vốn gắn liền với sinh hoạt tín ngưỡng thờ Mẫu đã khai thác đề tài mới, ngợi ca quê hương, đất nước, con người…
Những năm sau đó, âm nhạc dân gian tiếp tục song hành cùng những sự kiện quan trọng của đất nước. Phải kể đến những bài hát văn do nghệ sĩ Bạch Phượng trình bày trên sóng Đài Tiếng nói Việt Nam, như “Ta cầm lá phiếu trên tay” đã lưu lại trong lòng mỗi người về cuộc bầu cử Quốc hội đầu tiên sau khi non sông liền một dải vào năm 1976. Hay “Tình hữu nghị Việt Xô trong vũ trụ” ghi dấu chuyến bay vào vũ trụ do phi công Phạm Tuân cùng nhà du hành Liên Xô trước đây Viktor Vasilyevich Gorbatko thực hiện vào năm 1980…
GS, TS Đặng Hoành Loan, nguyên Phó Viện trưởng Âm nhạc, Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam nhận định, khi bước ra ngoài môi trường thực hành truyền thống, các loại hình nghệ thuật truyền thống không còn mang tính chất của một nghi lễ, tín ngưỡng nữa. Thay vào đó, nó trở thành một hình thức âm nhạc phục vụ thị hiếu của nhân dân. Qua công tác lập hồ sơ di sản Thực hành then đệ trình lên UNESCO, ông Loan nhận thấy, khi tách khỏi nghi lễ then, nghệ thuật hát then - đàn tính mang màu sắc nghệ thuật mới, rất được bà con đón nhận. Các bài hát then được viết lời mời bằng cả tiếng Việt với nhiều nội dung mới, để có thể đến gần hơn với cả những thính giả người Kinh, vốn không phải đối tượng thụ hưởng nghi lễ then. Hình thức độc đáo này giúp nhân dân dễ dàng tiếp thu và sản sinh ra tình yêu với âm nhạc truyền thống. Từ đó, bồi đắp thêm tình yêu và sự trân trọng với di sản, tín ngưỡng.
Bước vào thời kỳ hội nhập quốc tế, nghệ thuật trong di sản văn hóa ngày càng có nhiều sự biến đổi mới mẻ hơn, đề cao tính nghệ thuật trình diễn hơn, hướng đến tiếp cận công chúng không chỉ trong nước, mà còn ngoài nước. Đầu những năm 1990, nghi thức hầu đồng lần đầu được Nhà hát Chèo Việt Nam khai thác, dàn dựng thành tiết mục nghệ thuật “Ba giá đồng”. Đáng nói, tiết mục đã được tham dự Festival sân khấu thế giới tại Pháp và nhận được “cơn mưa” lời khen từ bạn bè quốc tế. Đến nay, nhà hát vẫn duy trì sản xuất các tiết mục “Hầu đồng” thường xuyên. Điều này cho thấy sân khấu hóa nghi thức hầu đồng vẫn còn sức hấp dẫn nhất định trong lòng khán giả.
Cân nhắc kỹ lưỡng và định hướng rõ ràng
Dẫu biết, bảo tồn di sản văn hóa là nhiệm vụ tất yếu. Song, không thể vì giữ tư duy bảo tồn một cách bảo thủ, mà vô tình làm lu mờ việc phát huy giá trị của di sản văn hóa trong thời đại hiện nay. Phải có những sản phẩm nghệ thuật sáng tạo từ khuôn khổ truyền thống như vậy mới có cơ hội thu hút đông đảo công chúng hơn. Và cũng nhờ đó, những người đang giữ trọng trách bảo tồn văn hóa cũng có dịp để soi lại mình. Bởi hiện nay, lan truyền trên mạng xã hội nhiều video, hình ảnh phản cảm, thiếu nghiêm túc của không ít thanh đồng trong khi thực hành các giá hầu.
Đáng lưu ý, khi làm mới hay đưa một thành tố gắn liền với di sản ra khỏi không gian truyền thống, cần cân nhắc tới môi trường trình diễn nào là phù hợp. Đặc biệt cần cẩn trọng khi diễn xướng trong các di tích lịch sử. Bởi mỗi di tích có một bối cảnh lịch sử, chức năng khác nhau, đôi khi, nhân vật được thờ phụng không có mối liên quan tới hình thức tín ngưỡng được diễn xướng. Như tháng 1 năm nay, có nam nghệ sĩ đăng tải trên kênh YouTube của mình video diễn xướng hầu đồng tại đình Chèm (Từ Liêm, Hà Nội). Lâu nay, chức năng của đình làng là thờ thành hoàng làng, không phải các vị thánh thuộc hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu. Vì vậy, đưa một di sản vào diễn xướng trong một di tích chưa phù hợp như vậy vô hình trung cùng lúc ảnh hưởng tới giá trị linh thiêng của cả hai di sản vật thể và phi vật thể.
Nhờ tình yêu đối với di sản tiếp sức, nên ý tưởng sáng tạo những người làm văn hóa, đặc biệt là các bạn trẻ là vô hạn. Nhưng dường như thiếu đi những hướng dẫn sát sao, cụ thể, khiến cho họ đôi khi còn lúng túng, khó tránh khỏi sai sót trong sáng tạo. Các cơ quan quản lý văn hóa cần sớm đưa ra văn bản chỉ đạo, hướng dẫn cụ thể hơn nữa, về việc có thể trình diễn thành tố gắn với di sản ở những không gian phi truyền thống như thế nào và làm mới ra sao để vừa tôn trọng tính thiêng liêng của di sản và cũng phát huy được giá trị di sản trong thời đại mới.
