Bóc trần sự thật kinh doanh
Theo The New York Times, trong số 11 tội danh, bồi thẩm đoàn đã kết án Elizabeth Holmes một tội lừa đảo và ba âm mưu lừa đảo nhà đầu tư, song trắng án với một số cáo buộc từ các khách hàng xét nghiệm máu. Hiện, ngày tuyên án tù đối với nữ tỷ phú chưa được ấn định. Và bà Holmes có thể kháng cáo tại tòa phúc thẩm liên bang, nhưng các thẩm phán cho rằng với những tội danh kể trên, bà có thể phải ngồi tù hàng chục năm. Phán quyết đã đánh dấu hồi kết của cuộc điều tra kéo dài gần 20 năm qua, sau khi Elizabeth Holmes nghỉ học giữa chừng tại Đại học Stanford để thành lập Theranos vào năm 2003.
Theranos nhanh chóng trở thành công ty khởi nghiệp “kỳ lân”, hứa hẹn sẽ làm nên cuộc cách mạng trong ngành y với một thiết bị giúp thực hiện xét nghiệm máu nhanh hơn và dễ dàng hơn rất nhiều so các công nghệ hiện tại. Ở thời kỳ đỉnh cao, công ty được định giá 9 tỷ USD và Holmes từng được ví như Steve Job (người đồng sáng lập tập đoàn công nghệ Apple) phiên bản nữ, xuất hiện trên nhiều trang bìa tạp chí danh tiếng và từng nằm trong danh sách những nữ tỷ phú tự thân trẻ nhất thế giới, với khối tài sản lên tới 4,5 tỷ USD. Startup này nhanh chóng kêu gọi thành công những nhà đầu tư đình đám ở Thung lũng Silicon, trong đó có cả ông trùm truyền thông Rupert Murdoch rót vốn vào.
Chỉ có một vấn đề duy nhất là công nghệ của họ lại không… hoạt động. Trên thực tế, việc xét nghiệm máu được xem là “thần kỳ” của Theranos chủ yếu dựa vào các máy bán sẵn trên thị trường, hoàn toàn không có công nghệ mới. Suốt nhiều năm, Holmes đã “dắt mũi” các nhà đầu tư và đối tác để che giấu sự thật rằng công nghệ của Theranos có những hạn chế nghiêm trọng. Trong khi đó, Holmes và Giám đốc Tài chính Sunny Balwani thường xuyên sa thải nhân viên khi họ phát giác sai phạm của công ty. Hành vi lừa đảo của ban lãnh đạo Theranos đã tạo ra gần một triệu kết quả xét nghiệm giả, trong đó có những kết quả gây ảnh hưởng sức khỏe bệnh nhân.
Khi John Carreyrou, phóng viên của tờ The Wall Street Journal biết được manh mối thông tin và bắt tay vào điều tra, ông và tạp chí này cũng như nhiều nguồn tin của ông đều nhận được những lời đe dọa từ phía Theranos. Mặc dù vậy, giới chức an ninh đã theo dõi vụ việc sau khi nhận được thông tin từ báo chí, khiến công ty này rơi vào tình trạng khó khăn và đã phải giải thể vào năm 2018. Câu chuyện “máu bẩn” đã được John Carreyrou viết thành sách và được bình chọn là cuốn sách kinh doanh hay nhất năm 2018 do hai tờ Financial Times và McKinsey bình chọn. Năm 2019, cuốn sách đã được dịch và xuất bản ở Việt Nam.
Phiên tòa vừa qua chủ yếu tập trung vào việc Holmes có ý định lừa đảo các nhà đầu tư vào công ty của mình hay không. Nhóm luật sư bào chữa cố gắng thuyết phục Holmes chỉ là một doanh nhân đã không thực hiện được lời cam kết “tạo ra cuộc cách mạng” cho ngành công nghiệp xét nghiệm máu. Các nhà quản lý khác tại Theranos, trong đó có Ramesh Balwani cũng sẽ phải đối mặt cáo buộc gian lận tương tự trong một phiên tòa riêng biệt dự kiến bắt đầu vào tháng 2 tới.
Dù vậy, phiên tòa kết luận Elizabeth Holmes đã lợi dụng uy tín cá nhân để lôi kéo được những khoản tài chính lớn từ các nhà đầu tư, cũng như đạt được doanh thu cao từ bệnh nhân. Nhiều bằng chứng đã tiết lộ hàng loạt trường hợp Holmes quảng bá thông tin sai lệch, mà theo lời của công tố viên là “bị cáo đã chọn gian lận và thiếu trung thực thay vì thất bại trong kinh doanh. Lựa chọn này không chỉ là sự nhẫn tâm mà còn là một hành vi tội ác”.
Những vụ lừa đảo tài chính chấn động
Những năm qua, Thung lũng Silicon-nơi được mệnh danh là “vườn ươm” startup của thế giới đã trải qua một đợt bùng nổ chưa từng có, khi các nhà đầu tư đổ xô tìm kiếm các công ty khởi nghiệp với hy vọng “rót vốn một đồng lời mười thậm chí hàng trăm đồng”. Tuy nhiên, đã có không ít vụ việc được phát giác chỉ là lừa đảo tài chính (scam) hoặc những phi vụ đầu tư nằm giữa ranh giới mong manh của khởi nghiệp công nghệ và gian lận.
Trong lịch sử đầu tư ở Mỹ, vụ bê bối Enron được xem là gian lận kinh doanh lớn nhất khi chỉ trong bốn năm đã làm “bốc hơi” 74 tỷ USD của các cổ đông và nhà đầu tư chứng khoán. Công ty Enron hoạt động trong lĩnh vực cung cấp điện, thành lập vào năm 1985, từng là tập đoàn năng lượng hùng mạnh nhất của Mỹ với doanh thu đến 101 tỷ USD năm 2000. Thế nhưng, sau nhiều vụ làm ăn gian dối bị thua lỗ và thất bại, công ty này rơi vào cảnh nợ nần chồng chất. Thay vào đó, những nhà điều hành của Enron đã đưa ra những chiếc “bánh vẽ” bằng số liệu giả, thậm chí gây áp lực để công ty kiểm toán Arthur Andersen-một trong năm công ty kiểm toán lớn nhất thế giới, bỏ qua các vấn đề kế toán nhiều rủi ro ở Enron để “làm đẹp” con số trên sổ sách, báo cáo tài chính. Enron được truyền thông tung hô là “con cưng” của Phố Wall, nhờ vậy số người mua cổ phiếu của công ty cao kỷ lục.
Tới tháng 12/2001, khi không thể cứu vãn, công ty tuyên bố phá sản. Các nhà đầu tư mất trắng số tiền lên tới hàng tỷ USD, 20.000 nhân viên mất việc làm và tiền tiết kiệm gửi vào công ty cũng biến mất. Vụ bê bối này đã buộc giới chức Mỹ siết chặt các quy định nhằm tăng cường tính chính xác trong báo cáo tài chính của những công ty trên sàn chứng khoán, cũng như hoạt động kiểm toán. Vụ bê bối đã được tác giả Peter Elkin viết thành sách và đạo diễn Alex Gibney dựng phim tài liệu cùng với tên tựa đề “Enron: Những gã thông minh nhất trong nghề”, nói lên quá trình hình thành và sụp đổ của công ty năng lượng đã làm thay đổi toàn cảnh thế giới kinh doanh tại Mỹ.
Trong lĩnh vực công nghệ tài chính (fintech), năm 2014, công ty thanh toán di động Mozido được định giá 2,3 tỷ USD với hứa hẹn phát triển các sản phẩm tài chính trên điện thoại di động cho những người không có tài khoản ngân hàng trên khắp thế giới. Song, người sáng lập Mozido là Michael Liberty đã bị phát hiện lừa đảo các nhà đầu tư. Vào năm 2018, Liberty bị truy tố tội lừa đảo khoảng 200 nhà đầu tư với số tiền đã huy động 55 triệu USD, khi y sử dụng một số công ty vỏ bọc trong khoảng thời gian từ năm 2010 đến 2017 để chuyển tiền của các nhà đầu tư vào tài khoản cá nhân.
Ngoài ra, hàng loạt công ty theo mô hình kinh doanh kim tự tháp Ponzi, hay các quỹ đầu tư mạo hiểm thu tiền của nhà đầu tư để vào túi riêng, đã được dựng lên để rồi sụp đổ. Năm 2016, Quỹ đầu tư Rothenberg của “tỷ phú” Mark Rothenberg đã bị phát giác khi một loạt giám đốc điều hành cấp cao rời khỏi công ty vì phát hiện nhà sáng lập Rothenberg đã chi tới 7 triệu USD tiền đầu tư chỉ để mua sắm xa xỉ cho bản thân.
Ngoài ra, công ty Crescent Ridge theo mô hình Ponzi của nhà sáng lập Tamer Moumen đã lừa hơn 50 khách hàng cá nhân đầu tư vào một quỹ đầu cơ. Moumen nói với các nhà đầu tư rằng công ty đang quản lý hàng chục triệu USD vốn đầu tư. Trên thực tế, y không có kinh nghiệm quản lý quỹ đầu tư, từng thua lỗ nhiều năm trên thị trường chứng khoán. Năm 2017, tòa án kết tội Moumen 10 năm tù, và yêu cầu trả 7,5 triệu USD tiền bồi thường cho các nạn nhân của mình.
