Nhà văn, đạo diễn, Anh hùng Lao động Minh Chuyên là tác giả của gần 70 cuốn sách, 62 giải thưởng văn học nghệ thuật trong nước và quốc tế, viết kịch bản và đạo diễn hơn 200 tập phim phát sóng trên các đài truyền hình quốc gia ở trong và ngoài nước. Từng phải trải qua bảy lần phẫu thuật vì bệnh hiểm nghèo do di chứng chất độc da cam và nay đã ở tuổi 77, ông vẫn lạc quan, cần mẫn cày cuốc trên cánh đồng văn chương ở mảng đề tài vốn luôn nhiều nước mắt: Viết về thương binh, liệt sĩ, người có công với cách mạng.
Bước ngoặt nghiệt ngã của số phận
Hình như với những người cầm bút có ít nhiều thành tựu, họ đều chọn một miền đất cho riêng mình để “thâm canh”. Nếu Tô Hoài từng chọn Tây Bắc, Phạm Tiến Duật luôn khắc khoải với Trường Sơn, Trần Đăng Khoa mải miết với những trang thơ về Trường Sa... thì ở mảng đề tài hậu chiến, không thể không nhắc đến Minh Chuyên.
Nhà văn Minh Chuyên đến với mảng đề tài này như một sự sắp đặt ngẫu nhiên đầy nghiệt ngã. Trên báo Văn nghệ số 19, tháng 5/1988, bài bút ký của ông mang tên Thủ tục để làm người còn sống đã nhanh chóng gây chấn động dư luận xã hội ngay sau khi tờ báo được phát hành.
Bút ký kể về hành trình gian nan của một quân nhân từng bị lạc đơn vị, bị báo tử nhầm về địa phương và phải tự tìm mọi cách để chứng minh mình chưa chết. Nó như một “quả bom thời hậu chiến”. Hàng nghìn bức thư, cuộc điện thoại của độc giả gửi về tòa soạn khen ngợi. Song, bút ký ấy cũng làm cho một số cá nhân liên quan bất bình và phản ứng.
Suốt gần hai năm trời sau đó, diễn ra 15 cuộc họp lớn nhỏ từ địa phương đến Trung ương, có những cuộc họp bao gồm 17 thành phần tham dự. Hàng trăm biên bản đã được lập, hàng chục bản tường trình được viết và cũng ngần đó bản thông báo được các cơ quan chức năng gửi đi…
Cuộc tranh cãi chỉ ngã ngũ khi có kết luận do Thượng tướng Nguyễn Quyết, Bí thư Trung ương Đảng, Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị ký với nội dung: “Đồng chí Trần Quyết Định là con một gia đình công giáo chấp hành chính sách tốt, có ba con đi bộ đội đã chiến đấu ở biên giới Tây Nam, bị thương và được khen thưởng. Sau khi điều trị, đi tìm đơn vị không thấy, bỏ về quê quán sinh sống bình thường. Việc giải quyết chính sách kéo dài 10 năm (thực tế là ngày 1/2/1987 mới đề nghị) do không đủ thủ tục hợp lệ (là trường hợp bỏ ngũ, không có giấy quyết định phục viên hoặc xuất ngũ). Tổng cục Chính trị quyết định: Giao cho Bộ chỉ huy Quân sự Thái Bình vận dụng điều 2 Quyết định 191/ HĐBT tổ chức giám định thương tật và kiểm điểm đồng chí Trần Quyết Định...”.
Nhà văn, đạo diễn và ông chủ bảo tàng
Hơn 50 năm cầm bút, Minh Chuyên dành tất cả tài năng, sức lực và tâm huyết cho đề tài hậu chiến, ở cả ba cương vị: Nhà văn, đạo diễn và “ông chủ” của Bảo tàng tác phẩm Hậu chiến tranh-Minh Chuyên.
Ở cương vị nhà văn, trong số khoảng 70 tác phẩm đã xuất bản, gồm hai tiểu thuyết, năm truyện ngắn, số còn lại là ký và bút ký với các tác phẩm nổi tiếng như Nỗi oan trần thế, Linh hồn Việt cộng, Người lang thang không cô đơn, Trở lại kiếp người, Thủ tục để làm người còn sống… viết về số phận những người lính trong chiến tranh với không ít nỗi đau, oan khuất, thiệt thòi.
Mảng đề tài thứ hai của chủ đề hậu chiến là số phận những nữ thanh niên xung phong, với các tác phẩm như Vào chùa gặp lại, Dưới tán bồ đề, Tiếng hát át tiếng bom, Dấu chân Trường Sơn… Sau khi chiến tranh kết thúc, hoàn thành nhiệm vụ, họ trở về với ốm đau, thương tật, nỗi ám ảnh và cả những năm tháng thanh xuân đã gửi lại chiến trường. Trong đó, không ít người đã tìm về chốn Phật, “nương bóng bồ đề” để vơi đi cô đơn, buồn tủi.
Mảng đề tài thứ ba của lĩnh vực này được Minh Chuyên dành nhiều tâm huyết, thể hiện qua các tác phẩm Di họa chiến tranh, Những linh hồn da cam, Đứa con màu da thú, Chiếc cũi trần gian… Ông quan tâm sâu sắc tới người lính và những đứa con của họ bị di chứng chất độc da cam.
Ở cương vị đạo diễn cao cấp của Đài Truyền hình Việt Nam, Minh Chuyên đã viết kịch bản, đạo diễn hơn 200 tác phẩm được phát trên VTV và nhiều đài truyền hình quốc gia khác, được trao nhiều Huy chương vàng, bạc tại các liên hoan phim trong nước cũng như quốc tế. Trong đó, Linh hồn Việt cộng đoạt Giải đồng hạng tại Liên hoan phim tài liệu Colombia, Cha con người lính đạt Giải vàng liên hoan phim Quốc tế lần thứ 10 tổ chức tại Triều Tiên năm 2006.
Từ khi về hưu, Minh Chuyên chuyển dần số tài liệu về quê. Nhà nhỏ, tài liệu thì nhiều, khách đông nên mọi người đến thăm không khỏi ái ngại. Thế rồi vào năm 2017, căn cứ vào đề án do nhà văn Minh Chuyên đề xuất, Ủy ban nhân dân tỉnh Thái Bình (cũ) quyết định cấp đất và đầu tư kinh phí để xây dựng Bảo tàng tác phẩm hậu chiến tranh-Minh Chuyên tại xã Minh Khai quê nhà.
Với diện tích 1.500 m2, bảo tàng được chia thành mấy chủ đề chính gồm Đền thờ Liệt sĩ, 100m phù điêu dãy Trường Sơn huyền thoại, khu nhà lưu giữ, bảo quản hơn 1.000 tư liệu, tác phẩm điện ảnh, văn chương, kỷ vật…
Một điều rất vui với ông chủ là mỗi năm, có từ 4.000-5.000 lượt người đến tham quan trong đó có nhiều lãnh đạo các cấp và học sinh, sinh viên. Đây cũng là nơi hội ngộ của các cựu chiến binh, nhất là vào những ngày lễ trọng.
Một trong những hoạt động đáng chú ý của bảo tàng là tập hợp bản thảo và xây dựng kế hoạch xuất bản bộ sách về đề tài hậu chiến. Đến nay, bảo tàng đã xuất bản 35 tập Nỗi đau sau cuộc chiến, dày từ 600-1.000 trang/tập, bao gồm bài báo, sáng tác văn chương của khoảng 2.000 tác giả trong và ngoài nước. Minh Chuyên cho biết, mục tiêu phấn đấu của bộ sách này khoảng 100 tập.
Với sự nhanh nhạy, xông xáo của một nhà báo, sức sáng tạo và trí tưởng tượng của nhà văn, sự dấn thân của một người lính cùng tài năng và sự cần mẫn, Minh Chuyên đã tạo nên một kho tàng tác phẩm văn học nghệ thuật và báo chí khá đồ sộ. Đặc biệt, nhiều tác phẩm của ông đã có tác động sâu rộng tới đời sống xã hội.
Những chuyến tác nghiệp đẫm mồ hôi và nước mắt
Để có những trang viết với sự việc, nhân vật chân thực và sống động là biết bao nỗi gian nan, vất vả của người cầm bút. Họ không chỉ đổ mồ hôi, sôi nước mắt, sự cay cực đến tủi hổ mà nhiều khi phải đối mặt với thử thách giữ gìn mạng sống của chính mình.
Minh Chuyên kể về chuyến đi tìm hồ sơ cho Trần Quyết Định trong bút ký Thủ tục để làm người còn sống đầy những gian nan. Đường sá xa xôi, ra bắc vào nam, phương tiện không có, thời tiết thất thường lúc nắng, lúc rét… “Có lần chờ tàu, nhà ga vừa đông, vừa tối, lại nhốn nháo, kẻ cắp đã nẫng mất chiếc ba-lô. Thế là chăn màn, quần áo, cơm nắm, tép khô, cả tiền nong, mất sạch. Đêm ấy, hai anh em đành nhịn đói, ngồi ôm nhau cho đỡ rét, đợi sáng. Hôm sau, không còn cách nào khác, chúng tôi đành phải nhẫn nhục hành khất để lấy tiền mua vé…”, ông tâm sự.
Quỹ thời gian không còn nhiều, tôi sẽ dành hết cuộc đời này để viết về sự hy sinh, đóng góp cũng như những mất mát, thiệt thòi của đồng bào tôi, đồng đội tôi sau cuộc chiến và giúp các thế hệ sau hiểu về những gì đất nước đã trải qua, để trân trọng những gì đã có hôm nay.
(Nhà văn, đạo diễn, Anh hùng Lao động Minh Chuyên)
Minh Chuyên còn kể rằng, năm 2006, khi đang tác nghiệp ở Gia Lai, ông đã suýt “mất mạng”. Hôm đó là một ngày hè Tây Nguyên nắng gió, khi đang cùng với cộng sự ghi hình cho bộ phim Linh hồn Việt cộng, ông bỗng thấy mệt rã rời, tai ù, mắt hoa. Nghĩ mình tuổi cao, chắc bị trúng gió nên vào một gốc cây tạm nghỉ. Tuy nhiên, một cơn đau bụng khiến ông quằn quại, căn bệnh K bàng quang lại tái phát. Ngay đêm đó, ông gấp rút bay về Hà Nội, đến thẳng Viện 108 và ca phẫu thuật được tiến hành ngay lập tức. Sau này, bác sĩ điều trị cho ông hay, nếu như chỉ chậm vài giờ nữa, không biết số phận ông sẽ thế nào?...
Ở tuổi xưa nay hiếm, dù mang trong mình căn bệnh hiểm nghèo nhưng Minh Chuyên vẫn rất lạc quan. Nhiều khi tôi tự hỏi, không hiểu ông lấy đâu ra nguồn năng lượng lớn như thế bởi để có một trang sách ra mắt bạn đọc, nhiều khi tác giả phải viết hai, thậm chí ba trang bản nháp ban đầu. Và còn phải tốn không biết bao nhiêu thời gian, công sức cho các việc, từ phát hiện đề tài, tìm tư liệu, lấy tư liệu...
Đó là chưa kể đến nào quản lý, tổ chức các hoạt động của bảo tàng, đạo diễn phim, tiếp các đoàn khách đến thăm, nhiều khi, chỉ việc nghe và trả lời điện thoại, đã thấy mệt.
Có lần, Minh Chuyên bảo tôi: “Mình lạ lắm, nhiều lúc ốm đau, mệt mỏi, nhưng cứ ngồi vào bàn viết là thấy mình khỏe ra”. Rồi giọng ông chợt trầm xuống: “Quỹ thời gian không còn nhiều, tôi sẽ dành hết cuộc đời này để viết về sự hy sinh, đóng góp cũng như những mất mát, thiệt thòi của đồng bào tôi, đồng đội tôi sau cuộc chiến và giúp các thế hệ sau hiểu về những gì đất nước đã trải qua, để trân trọng những gì đã có hôm nay”.
Khuôn mặt ông chợt ánh lên một nụ cười rạng rỡ.
