Hoàn thiện Nhà nước pháp quyền đáp ứng yêu cầu phát triển trong kỷ nguyên mới

Đó là nội dung trao đổi của Giáo sư-Tiến sĩ Phan Trung Lý, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội với phóng viên Báo Nhân Dân khi tham gia góp ý cho Dự thảo văn kiện Đại hội XIV của Đảng.

Theo Giáo sư-Tiến sĩ Phan Trung Lý, Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV thể hiện bước tiến đáng ghi nhận trong tư duy hoạch định đường lối phát triển đất nước. Việc tích hợp nội dung của ba văn kiện lớn - Báo cáo chính trị, Báo cáo kinh tế-xã hội và Báo cáo xây dựng Đảng cho thấy tầm nhìn tổng thể, thống nhất và xuyên suốt, vừa toàn diện, vừa cụ thể, dễ hiểu, dễ nhớ, dễ thực hiện.

Dự thảo đã khẳng định rõ chủ đề, tư tưởng chỉ đạo và tầm nhìn chiến lược, thể hiện ý chí, khát vọng, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, đồng thời phản ánh bản lĩnh tự chủ, tự cường và tinh thần hội nhập của dân tộc Việt Nam trong kỷ nguyên chuyển đổi số toàn cầu.

Giáo sư tán thành với các mục tiêu, chỉ tiêu phát triển kinh tế-xã hội giai đoạn 2026-2030, tầm nhìn đến năm 2045, trong đó nhấn mạnh các yếu tố mang tính đột phá như tăng trưởng GDP bình quân 10%/năm, nâng cao năng suất lao động, phát triển kinh tế số, chuyển đổi xanh, chuyển đổi năng lượng và phát triển bền vững.

Ông đánh giá cao việc Dự thảo văn kiện Đại hội XIV coi văn hóa, con người, giáo dục, khoa học-công nghệ và đổi mới sáng tạo là trụ cột của phát triển; khẳng định vai trò định hướng của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, gắn với hoàn thiện thể chế kinh tế, tài chính, đất đai, doanh nghiệp; đồng thời đề cao công tác xây dựng Đảng, quốc phòng-an ninh, đối ngoại và phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc.

Tuy nhiên, để thuận lợi cho việc quán triệt và tổ chức thực hiện, Giáo sư đề nghị chủ đề của Đại hội nên được viết cô đọng, ngắn gọn hơn, thể hiện được tinh thần khái quát cao, vừa bao quát vừa dễ ghi nhớ.

Trong 12 nhóm nhiệm vụ và giải pháp chủ yếu của Dự thảo, ông cho rằng cần nhấn mạnh hai nội dung trụ cột: hoàn thiện thể chế phát triển và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Hai trụ cột này không chỉ tạo nền tảng cho quản trị quốc gia hiệu quả mà còn mở đường cho đổi mới sáng tạo, tăng cường năng lực cạnh tranh và bảo đảm sự phát triển hài hòa giữa Nhà nước, thị trường và xã hội.

Từ thực tiễn công tác lập pháp nhiều năm, Giáo sư-Tiến sĩ Phan Trung Lý nhận định hoạt động xây dựng pháp luật của nước ta thời gian qua đã đạt nhiều kết quả quan trọng. Hệ thống pháp luật ngày càng hoàn thiện, bao quát hầu hết các lĩnh vực của đời sống xã hội; vai trò của Quốc hội trong quy trình lập pháp ngày càng chuyên nghiệp hơn; sự tham gia của người dân, doanh nghiệp, giới nghiên cứu và chuyên gia được mở rộng. Tuy nhiên, nhìn dưới góc độ khoa học chính trị-pháp lý, công tác lập pháp vẫn còn những điểm nghẽn cần được tháo gỡ.

Theo Giáo sư, điểm nghẽn lớn nhất nằm ở tư duy làm luật. Cách tiếp cận hiện nay vẫn thiên về quản lý hành chính, chưa chuyển mạnh sang tư duy kiến tạo và phát triển. Pháp luật nhiều khi vẫn được xây dựng để “quản lý”, thay vì mở đường cho sáng tạo và hội nhập.

Bên cạnh đó, quy trình xây dựng luật còn thiếu tính khoa học, dựa nhiều vào kinh nghiệm hành chính, trong khi các khâu thẩm định, thẩm tra chưa dựa trên phân tích chính sách và đánh giá tác động đầy đủ. Mối quan hệ phối hợp giữa các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp vẫn thiếu sự phân định rõ ràng; cơ chế phản biện, tham vấn xã hội còn hình thức, chưa trở thành kênh phản hồi thực chất.

Để vượt qua những hạn chế đó, Giáo sư cho rằng cần có một cuộc đổi mới toàn diện về tư duy lập pháp, đặt pháp luật ở vị trí động lực thể chế của phát triển. Theo ông, tư duy lập pháp mới phải dựa trên ba trụ cột: phát triển và kiến tạo, pháp quyền và kiểm soát quyền lực, hội nhập và chuyển đổi số. Nghĩa là, mỗi đạo luật cần được thiết kế để khơi thông nguồn lực, thúc đẩy sáng tạo, bảo vệ công bằng và quyền con người; đồng thời bảo đảm mọi quyền lực đều được kiểm soát chặt chẽ bằng pháp luật, có trách nhiệm giải trình rõ ràng; và đặc biệt, phải coi chuyển đổi số là trục chính của cải cách lập pháp, từng bước hình thành “pháp luật số”, “Quốc hội số”.

Từ tư duy đó, phương thức xây dựng pháp luật cần được đổi mới theo hướng khoa học, dân chủ và minh bạch hơn. Công tác lập chương trình phải dựa trên dự báo dài hạn, tránh tình trạng “nợ đọng văn bản” hoặc làm luật theo tình huống. Việc soạn thảo cần dựa vào đánh giá chính sách và đánh giá tác động pháp luật (RIA), ứng dụng công nghệ, dữ liệu số, phân tích định lượng để bảo đảm tính khả thi và hiệu quả.

Song song với đó, cơ chế phản biện, tham vấn xã hội cần được mở rộng thực chất hơn; việc áp dụng công nghệ trong quy trình lập pháp - xây dựng cổng lập pháp điện tử, cơ sở dữ liệu chính sách mở là yêu cầu không thể chậm trễ. Mỗi cơ quan, cá nhân tham gia quy trình lập pháp cần có trách nhiệm pháp lý cụ thể, gắn với cơ chế kiểm tra, giám sát và đánh giá chất lượng văn bản sau khi ban hành.

Giáo sư nhấn mạnh tinh thần chỉ đạo nhất quán: “Pháp luật phải đi trước, mở đường và dẫn dắt sự phát triển” – coi đó là kim chỉ nam của quá trình hoàn thiện thể chế trong giai đoạn tới.

Theo Giáo sư-Tiến sĩ Phan Trung Lý, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là yêu cầu khách quan của sự phát triển và là điều kiện tiên quyết để đất nước bứt phá trong kỷ nguyên mới. Ông cho rằng, trong bối cảnh chuyển đổi số toàn diện, kinh tế tri thức và trí tuệ nhân tạo, Nhà nước pháp quyền không chỉ là công cụ tổ chức quyền lực mà phải trở thành nền tảng thể chế kiến tạo – dẫn dắt, khuyến khích và bảo đảm phát triển bền vững, tự cường và nhân văn.

Để đạt được mục tiêu này, cần đổi mới nhận thức về quyền lực Nhà nước, chuyển từ “quyền lực để quản lý” sang “quyền lực để phục vụ và kiến tạo phát triển”. Mọi quyền lực phải thuộc về nhân dân, được tổ chức và kiểm soát bằng Hiến pháp và pháp luật; giữa các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp phải có sự phân công, phối hợp, kiểm soát lẫn nhau một cách khoa học và hiệu quả; trách nhiệm giải trình và minh bạch phải trở thành nguyên tắc hiến định trong thực thi quyền lực. Trong thời đại số, cần phát triển cơ chế “kiểm soát quyền lực bằng thể chế số”, bảo đảm mọi quyết định công quyền đều có thể được giám sát, truy xuất và chịu trách nhiệm trước Nhân dân.

Giáo sư đề xuất năm định hướng lớn để hoàn thiện Nhà nước pháp quyền: hoàn thiện hệ thống pháp luật đồng bộ, ổn định, minh bạch; tiếp tục tinh gọn và nâng cao hiệu quả tổ chức bộ máy; xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức liêm chính, chuyên nghiệp; thúc đẩy chuyển đổi số trong hoạt động quản trị quốc gia; và hình thành văn hóa pháp quyền, củng cố niềm tin xã hội.

Ông cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của trách nhiệm giải trình – coi đây là chế định trung tâm trong quản lý công vụ. Giải trình phải được hiến định hóa, trở thành nghĩa vụ bắt buộc của cán bộ, công chức, đặc biệt là người đứng đầu; việc bổ nhiệm, khen thưởng hay quy hoạch cán bộ phải gắn với chỉ số minh bạch và kết quả giải trình.

Ở tầm cao hơn, Giáo sư Phan Trung Lý đề xuất bổ sung nguyên tắc hiến định về “bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân và doanh nghiệp trong hoạt động lập pháp và thực thi quyền lực công”, coi đây là chuẩn mực mới cho hoạt động của bộ máy Nhà nước. Mọi hành động, chính sách phải hướng đến bảo vệ và tối đa hóa lợi ích chính đáng của nhân dân và doanh nghiệp; mọi hạn chế quyền phải được quy định bằng luật, minh bạch, có sự giám sát của nhân dân và cơ quan quyền lực tối cao. Ông cho rằng nguyên tắc này nếu được thể chế hóa sẽ góp phần nâng cao tính dân chủ, công khai, ngăn ngừa lợi ích nhóm, và củng cố niềm tin pháp lý-chính trị trong xã hội.

Trên cơ sở đó, Giáo sư-Tiến sĩ Phan Trung Lý kiến nghị Văn kiện Đại hội XIV cần khẳng định rõ: “Tiếp tục hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam theo hướng kiến tạo phát triển, pháp quyền hiện đại, liêm chính, hiệu lực, hiệu quả, phục vụ nhân dân và thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Đẩy mạnh chuyển đổi số trong quản trị quốc gia; kiểm soát quyền lực bằng thể chế số; nâng cao trách nhiệm giải trình, công khai, minh bạch trong hoạt động công vụ. Bảo đảm mọi quyền lực đều được kiểm soát chặt chẽ bằng Hiến pháp và pháp luật, vì mục tiêu phát triển nhanh, bền vững, tự cường và hạnh phúc của Nhân dân trong kỷ nguyên mới”.

Theo Giáo sư, đó không chỉ là sự khẳng định về nguyên tắc, mà còn là cam kết chính trị mạnh mẽ của Đảng trước nhân dân về một nền quản trị hiện đại, công khai, minh bạch, vì con người và vì phát triển.