...Trước nguy cơ mai một các giá trị cốt lõi, tỉnh Hòa Bình (trước đây) đã đệ trình UNESCO xem xét ghi danh Mo Mường là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Theo nghệ nhân, thầy mo Bùi Văn Minh ở xã Vân Sơn, tỉnh Phú Thọ, Mo Mường là hoạt động diễn xướng dân gian được thể hiện trong các nghi lễ gắn với đời sống tín ngưỡng tâm linh của người Mường. Không gian tổ chức các hoạt động diễn xướng và lời mo được diễn ra trong đời sống cộng đồng và trong từng gia đình tổ chức nghi lễ.
Chủ thể thực hành Mo Mường là các thầy mo, đây là những người giữ tri thức mo, thuộc lòng hàng vạn câu mo và thông thạo các nghi lễ, tập quán, là người uy tín được cộng đồng tin tưởng. Khi thực hành nghi lễ thầy mo là người nói, đọc, hát các bài mo (bài khấn).
Người Mường không có chữ viết riêng cho nên các bài mo được lưu truyền từ thế hệ thầy mo này qua thế hệ thầy mo khác bằng phương pháp truyền miệng, được tồn tại và duy trì thông qua các nghi lễ trong dân gian của người Mường. Mo Mường gồm ba phần chính cấu thành: Lời mo, diễn xướng, môi trường diễn xướng và con người thực hành diễn xướng mo; trong đó lời mo gắn liền với người diễn xướng chiếm vị trí quan trọng nhất.
Qua thời gian, Mo Mường đã góp phần hình thành nên cốt cách, tâm hồn của bao thế hệ về truyền thống văn hóa, lịch sử của dân tộc Mường khu vực Hòa Bình (trước đây). Mo Mường chính là sự kết tinh những kinh nghiệm trong lao động sản xuất, ứng xử văn hóa, triết lý nhân sinh, thể hiện tình yêu cuộc sống, con người, quê hương xứ sở; thể hiện khí phách, cốt cách của con người và vùng đất Hòa Bình.
Năm 2024, tỉnh Hòa Bình (trước đây) đã xây dựng hồ sơ khoa học cấp Nhà nước về di sản văn hóa Mo Mường phối hợp với các tỉnh, thành phố trên cả nước có di sản văn hóa Mo Mường, đệ trình UNESCO đưa vào Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Theo kế hoạch, đến tháng 12/2026 sẽ được UNESCO xét duyệt.
Năm 2024, tỉnh Hòa Bình (trước đây) đã xây dựng hồ sơ khoa học cấp Nhà nước về di sản văn hóa Mo Mường phối hợp với các tỉnh, thành phố trên cả nước có di sản văn hóa Mo Mường, đệ trình UNESCO đưa vào Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Theo kế hoạch, đến tháng 12/2026 sẽ được UNESCO xét duyệt.
Từ quá khứ đến hiện tại, các thế hệ đồng bào dân tộc Mường đã lưu giữ, truyền miệng và phát huy một cách bền vững những giá trị của Mo Mường, tạo nên sức sống, sức lan tỏa sâu rộng trong đời sống xã hội. Theo các nhà nghiên cứu, môi trường thực hành Mo Mường trên địa bàn tỉnh Hòa Bình (trước đây) đang bị thu hẹp do chưa có những giải pháp thật sự tích cực để xây dựng và tạo môi trường, địa điểm thực hành thuận lợi.
Việc tuyên truyền, quảng bá các nội dung, giá trị đặc sắc, tiêu biểu của di sản Mo Mường chưa được quan tâm thực hiện một cách bài bản; nội dung tuyên truyền còn đơn điệu, mang tính trực diện, truyền thông mà chưa được nghiên cứu, sáng tác để chuyển thể sang loại hình sân khấu hóa cho nên người dân và du khách rất khó có khả năng hấp thụ và cảm nhận đầy đủ các giá trị nội dung của di sản.
Ngoài ra, chưa có cơ chế, chính sách và kinh phí để thường xuyên bảo tồn và phát huy các giá trị di sản Mo Mường, dù đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia với những giá trị đặc sắc, nổi bật về lịch sử, văn hóa, khoa học. Hiện, do môi trường thực hành di sản Mo Mường ngày càng bị thu hẹp, một số nghi lễ không còn được thực hành như xưa, cho nên các thầy mo phải thực hành để phù hợp đời sống văn hóa ngày nay...
Tuy vậy, ý nghĩa, lời mo của nghi lễ vẫn có giá trị nhân văn để nghiên cứu phổ biến. Số lượng nghệ nhân Mo Mường cũng dần bị mai một, theo thống kê mới nhất, hiện trên địa bàn tỉnh Phú Thọ có gần 200 nghệ nhân, tập trung chủ yếu ở khu vực Hòa Bình (trước đây). Nghệ nhân Quách Văn Đào, xã Hợp Kim cho biết: “Trong khu vực huyện Kim Bôi (trước đây) hiện có chưa đến 10 nghệ nhân. Số nghệ nhân lớp chúng tôi ngày càng mai một. Mặc dù giới trẻ hiện nay có biết, nhưng để hiểu và quan tâm đến Mo Mường lại rất hiếm.
Chính vì vậy, rất cần các cấp có thẩm quyền hỗ trợ đội ngũ nghệ nhân để truyền lại cho thế hệ mai sau tiếp nối một cách chính thống”. Theo đại diện Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ, việc thực hiện đào tạo, truyền dạy Mo Mường trong những năm qua trên địa bàn tỉnh gặp nhiều khó khăn do chưa có môi trường và yêu cầu đòi hỏi cao về con người (phải được lựa chọn kỹ lưỡng về tố chất, năng khiếu, phải hiểu và biết tiếng nói, chữ viết của dân tộc Mường mới có thể học được).
Bên cạnh đó, lợi ích của việc học Mo Mường, hành nghề mo hiệu quả không cao, mất rất nhiều thời gian, công phu, kể cả đòi hỏi phải có uy tín xã hội mới có thể thực hiện được. Mặt khác, về nhận thức xã hội đối với vai trò, ý nghĩa của Mo Mường trong đời sống, ngay cả đối với những người dân tộc Mường cũng chưa thật sự đầy đủ, không hiểu hết các giá trị cốt lõi, ý nghĩa nhân văn sâu sắc, tính lịch sử, khoa học của Mo Mường…
Trước nguy cơ di sản văn hóa Mo Mường ngày càng mai một, tỉnh Phú Thọ đã chỉ đạo tập trung kiểm kê, sưu tầm và tổng hợp, lưu giữ đầy đủ các giá trị, nội dung và kịp thời khắc phục. Đồng thời, nâng cao nhận thức, ý thức trách nhiệm của các cấp, ngành và cộng đồng xã hội trong việc bảo tồn và phát huy hiệu quả giá trị của di sản trong các lĩnh vực đời sống xã hội; đưa di sản Mo Mường trở thành sản phẩm du lịch tiêu biểu đặc sắc gắn với phát triển du lịch trên địa bàn tỉnh.
