Tương truyền, Kim Lan có nghề nung đất từ thời Bắc thuộc, dần hình thành nên nghề làm gốm sứ tinh xảo hơn và phát triển mạnh mẽ vào thời nhà Trần, thế kỷ XIII, cùng với làng gốm sứ Chu Đậu. Làng gốm sứ Bát Tràng, gốm Phù Lãng ra đời từ thời Lý, thế kỷ XI. Gốm Thổ Hà có từ thời Lê Sơ, thế kỷ XV. Các làng gốm cổ ven sông vùng Đồng bằng Bắc Bộ này sử dụng nguyên liệu tự nhiên sẵn có ở địa phương, lại tựa vào địa thế tự nhiên “cận giang” (gần sông) để giao thương buôn bán, đưa sản phẩm của làng theo dòng nước xuôi về bao địa phương khác. Mỗi làng, mỗi hộ sản xuất, mỗi người thợ lành nghề, qua năm tháng, thế hệ trong gia tộc, dần hình thành nên bí quyết nghề. Nhưng vẫn có điểm chung bởi đặc trưng nguyên liệu địa phương và tính cộng đồng cố kết trong làng nghề. Gốm Phù Lãng nổi bật với mầu men da lươn nâu vàng bình dị, mộc mạc. Gốm Chu Đậu với men trắng hoa văn mầu lam tinh tế. Gốm Bát Tràng có men rạn cuốn hút mắt nhìn, lại đa dạng dòng sản phẩm hơn cả trong số các làng gốm cổ.
Từng có những quãng thời gian không ngắn, sản phẩm của các làng gốm trở nên lạc nhịp, dần mất vị thế, nhưng rồi, người dân các làng gốm đã hợp sức cùng tìm cách thức mới đưa sản phẩm của làng dần thích ứng nhu cầu đa dạng, phong phú, thay đổi nhanh chóng của khách hàng.
Từ một làng gốm tưởng như không thể phục hồi, đến nay, gốm Kim Lan không chỉ đạt chứng nhận OCOP 4 sao mà nghề gốm Kim Lan còn được ghi vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (tháng 1/2025) và làng gốm đã được UBND thành phố Hà Nội công nhận là Điểm du lịch Kim Lan (tháng 8/2024).
Phù Lãng, Thổ Hà, Bát Tràng từ bao năm qua luôn là điểm đến thực tập của sinh viên các Trường đại học Mỹ thuật Việt Nam, Trường đại học Mỹ thuật Công nghiệp và điểm đến thực tế sáng tác của các họa sĩ, nhà điêu khắc. Họ về đây, cảm nhận sức sống của truyền thống thủ công âm thầm tràn chảy trong từng dòng men, dòng nước, đốm lửa, ngắm đôi tay thô ráp mà tài khéo của người thợ làng, để như được truyền cảm hứng sáng tạo nên nhiều hơn các tác phẩm mới. Ở chiều ngược lại, nhiều người trẻ trong làng cũng đã chọn hướng đi học bậc trung cấp, đại học về mỹ thuật, mỹ thuật ứng dụng để không chỉ nâng cấp tay nghề và cảm quan thẩm mỹ của mình mà còn góp phần cải thiện chất lượng mẫu mã sản phẩm của làng.
Gốm Chu Đậu từng có những dòng sản phẩm được chọn đưa đi giao thương quốc tế, đưa vào dòng sản phẩm ngự dụng trong Hoàng cung triều Lê sơ, thế kỷ XV, rồi từng rơi vào nguy cơ thất truyền. Nay, gốm Chu Đậu không chỉ được phục hồi nhiều dòng mẫu mã sản phẩm từ truyền thống mà còn có sự phát triển đa dạng, phong phú hơn bao giờ hết về mẫu mã mới với sự đầu tư nghiên cứu sản xuất của một doanh nghiệp lớn, Công ty cổ phần Gốm Chu Đậu.
Điều đáng kể là thế hệ người làng gốm hôm nay không chỉ chú trọng phát triển kinh doanh sản phẩm từ làng mà còn nỗ lực đầu tư gìn giữ tinh hoa nghề của làng qua hệ thống các bảo tàng. Nếu có dịp ghé làng gốm cổ Kim Lan, khách thăm không thể không dừng chân ở cả hai bảo tàng gốm truyền thống và hiện đại. Hoặc như Bảo tàng Gốm Bát Tràng (Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt), một bảo tàng tư nhân do doanh nghiệp địa phương đầu tư, vận hành, chỉ sau thời gian ngắn xuất hiện, đã trở thành điểm đến thu hút du khách. Thông tin mới nhất về điểm đến này xếp thứ 15 trong Top 24 công trình kiến trúc đẹp nhất thế giới do tạp chí Timeout (Anh) bình chọn, bên cạnh Giải Vàng-Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia lần thứ 15 (2022-2023), đã phần nào minh chứng sức sáng tạo, sự vươn lên mạnh mẽ của làng gốm và người làng gốm cổ hôm nay.
