Nguy cơ đến từ chính môi trường số

Những năm gần đây, thị trường âm nhạc trong nước đã đánh dấu bước chuyển mình đáng kể, từ mô hình sản xuất-phát hành truyền thống sang hệ sinh thái số hóa. Các nền tảng trực tuyến đưa đến cơ hội cho hàng vạn nghệ sĩ, từ những tên tuổi lớn đến các nghệ sĩ trẻ hoạt động độc lập.

Theo thống kê của Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam (VCPMC), trong năm 2024, doanh thu bản quyền âm nhạc đạt trên 393 tỷ đồng, tăng mạnh so với giai đoạn trước đó. Đáng chú ý, có tới 78% nguồn thu đến từ nền tảng kỹ thuật số, thể hiện rõ nét xu thế thưởng thức âm nhạc trực tuyến đang chi phối thị trường.

Đã có những giai đoạn dài, nghệ sĩ Việt trông chờ vào phát hành đĩa CD, sân khấu hay phát thanh, thì nay, cơ hội tiếp cận khán giả trong nước và ngoài nước đã hoàn toàn rộng mở khi chỉ cần một bài hát đủ sức hút được lan tỏa trên mạng xã hội, nền tảng trực tiếp.... Không ít nghệ sĩ độc lập đã tạo nên thương hiệu riêng nhờ nền tảng số. Có thể nói, âm nhạc Việt đang bước vào thời kỳ "tự thân vận động", sáng tạo cá nhân có môi trường thể hiện tối đa và lan tỏa với tốc độ chưa từng có.

Dù vậy, chính từ sự bùng nổ ấy cũng kéo theo nhiều bất cập: bản ghi bị sử dụng trái phép, các video đăng tải không kiểm soát, tình trạng phát nhạc ở các không gian lớn mà không trả phí bản quyền diễn ra phổ biến... Ở một khía cạnh khác, chính môi trường kỹ thuật số lại đang trở thành nơi dễ xâm phạm quyền tác giả nhất.

Theo số liệu từ VCPMC, năm 2024, trung tâm đã chi trả khoảng 257 tỷ đồng cho các tác giả, chủ sở hữu quyền. Đây là kết quả của hệ thống thu-chi bản quyền ngày càng hoàn thiện, mở rộng mạng lưới tới hơn 6.000 tác giả ủy quyền, tăng khoảng 700 người chỉ trong một năm.

VCPMC cũng ghi nhận rất nhiều vụ việc xâm phạm bản quyền, tranh chấp quyền tác giả. Trong đó chỉ có hơn 30 vụ việc đã được giải quyết thông qua thương lượng hoặc tòa án. Những con số này cho thấy mức độ "nóng" của vấn đề bản quyền trong bối cảnh thị trường âm nhạc phát triển quá nhanh. Vấn nạn này khiến chủ thể sáng tạo vẫn phải vật lộn để bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình.

Thống kê sơ bộ của VCPMC chỉ ra, lĩnh vực phát sóng truyền hình và phát thanh năm 2024 đã giảm 21% doanh thu bản quyền so với năm trước, chiếm tỷ trọng nhỏ (khoảng 2%) trong tổng nguồn thu. Điều này phản ánh xu hướng âm nhạc đang dịch chuyển mạnh sang môi trường số, song, cũng khiến công tác thu phí truyền thống gặp khó khăn. Ngược lại, nguồn thu từ nền tảng số (YouTube, TikTok, Facebook, Spotify...) lại là "mảnh đất vàng" với tốc độ tăng trưởng ấn tượng. Một số nhạc sĩ có thu nhập hàng tỷ đồng mỗi năm từ tiền bản quyền nhạc phát trực tuyến.

Tuy nhiên, những con số ấn tượng có thực sự phản ánh đúng giá trị thật của tác phẩm? Khi nền tảng chi trả dựa vào lượt nghe, lượt phát và quy đổi tỷ lệ phức tạp, nhiều nghệ sĩ vẫn chưa hiểu rõ mình thực sự nhận được bao nhiêu phần trăm từ doanh thu. Bài toán minh bạch dữ liệu vì thế trở thành thách thức mà ngành công nghiệp âm nhạc cần sớm minh bạch.

Ở cấp độ rộng hơn, bản quyền âm nhạc không hoàn toàn chỉ là quyền lợi của mỗi cá nhân, tập thể mà còn là vấn đề văn hóa, kinh tế. Một quốc gia có tôn trọng bản quyền hay không, phản ánh mức độ văn minh trong tiếp nhận văn hóa. Cũng như văn học, điện ảnh hay công nghệ, âm nhạc cần được bảo vệ như tài sản trí tuệ thực thụ. Đó là cách thức khuyến khích sáng tạo, khơi dậy lòng tự trọng nghề nghiệp của người làm nghệ thuật.

Hướng tới thị trường minh bạch, bền vững

Việt Nam đã tham gia nhiều công ước quốc tế về quyền tác giả, như: Công ước Berne, Hiệp ước WCT, WPPT… góp phần đặt nền tảng pháp lý để các nghệ sĩ, đơn vị quản lý bảo vệ tác phẩm ở phạm vi toàn cầu. Tuy nhiên, khung pháp luật dù chặt chẽ vẫn cần đi đôi với nhận thức xã hội. Nhiều người khi nghe, lan tỏa âm nhạc vẫn đang không hiểu rằng mình vi phạm quyền tác giả. Câu chuyện bản quyền vì thế, ngoài luật pháp, còn ở thái độ văn hóa của cộng đồng.

Nghệ sĩ Ưu tú, nhạc sĩ Đinh Trung Cẩn, Tổng Giám đốc VCPMC, trong nhiều tọa đàm, hội thảo quốc gia, quốc tế đã nhấn mạnh: Con đường chuyên nghiệp hóa đòi hỏi cả hệ sinh thái, từ các công ty sản xuất, nền tảng phát hành, nhà quảng cáo, khán giả và nghệ sĩ cùng chia sẻ trách nhiệm. Khi công chúng chấp nhận trả phí để nghe nhạc bản quyền, doanh nghiệp chủ động xin phép và chi trả cho tác phẩm, nghệ sĩ hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình... thì nền âm nhạc mới thực sự trở thành ngành công nghiệp đúng nghĩa.

Theo nhạc sĩ Đinh Trung Cẩn, thị trường âm nhạc văn minh, bền vững phải dựa trên sự cân bằng giữa sáng tạo và lợi nhuận, công nghệ và đạo đức nghề nghiệp. Nếu không bảo vệ được quyền tác giả, nghệ sĩ sẽ mất động lực sáng tạo. Còn khi sáng tạo bị xâm phạm, nền văn hóa sẽ chịu thiệt hại chung. Do đó, nâng cao ý thức bản quyền bên cạnh trách nhiệm pháp lý chính là cách thức giữ gìn phẩm giá của người làm nghệ thuật.

Ở nhiều quốc gia trên thế giới, bản quyền âm nhạc đã trở thành nguồn thu chủ lực của ngành công nghiệp sáng tạo. Tại Mỹ, doanh thu streaming năm 2024 đạt hơn 17 tỷ USD, chiếm 84% tổng doanh thu âm nhạc. Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc đều đã có hệ thống thu bản quyền tự động và minh bạch, giúp bảo vệ hàng triệu nghệ sĩ. Tại Việt Nam, ước tính có hàng chục triệu người nghe nhạc mỗi ngày, hoàn toàn đủ tiềm năng khai thác song hiệu quả vẫn chưa cao.

Ông Trần Hoàng, Cục trưởng Cục bản quyền tác giả (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) nhận định: "Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, quyền tác giả, quyền liên quan không chỉ bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của tác giả, người biểu diễn, chủ sở hữu quyền tác giả, quyền liên quan, mà còn là động lực quan trọng thúc đẩy sự phát triển toàn diện về kinh tế, văn hóa và xã hội".

Cục trưởng Cục bản quyền tác giả nhấn mạnh: "Bối cảnh hội nhập quốc tế cũng đặt ra những yêu cầu nghiêm ngặt trong việc cam kết bảo hộ quyền tác giả, quyền liên quan để đánh giá năng lực hội nhập của một quốc gia và các chuẩn mực pháp lý của quốc gia. Bên cạnh đó còn là vấn đề đối phó với thách thức xuyên biên giới với các vi phạm bản quyền mang tính toàn cầu nhằm bảo vệ lợi ích chính đáng của tác giả, người sáng tạo trong nước trước hành vi xâm phạm từ bên ngoài".

Nếu thiếu chiến lược, vấn đề bản quyền luôn có khoảng trống

Mối quan hệ giữa quy định pháp luật và thực thi pháp luật là mối quan hệ tương tác chặt chẽ. Trong đó, quy định pháp luật là nền tảng còn thực thi là quá trình đưa các quy định đó vào cuộc sống. Nếu không có quy định pháp luật thì không có gì để thực thi; nếu quy định pháp luật không được thực thi thì chúng sẽ trở nên vô nghĩa; nếu thực thi không nghiêm thì pháp luật sẽ bị nhờn, hiệu quả không cao.

Việt Nam đã ban hành Luật Sở hữu trí tuệ và văn bản hướng dẫn thi hành, đã và đang sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện, cơ bản phù hợp các cam kết quốc tế và tình hình thực tiễn. Song, lĩnh vực âm nhạc nói riêng và văn hóa nghệ thuật nói chung vẫn còn diễn ra tình trạng vi phạm bản quyền ở cả môi trường trực tiếp và trực tuyến.

Trong các cuộc hội nghị, hội thảo, giới chuyên môn đã nêu ra các nhóm vấn đề chính mang đến thách thức cho quá trình thực thi bản quyền, gồm: Nhận thức, ý thức cộng đồng còn non kém, chưa đầy đủ; tổ chức bộ máy (con người, công nghệ) chưa đáp ứng yêu cầu của thực thi bảo hộ trên môi trường số; ứng dụng công nghệ trong quản lý bản quyền còn tự phát, chưa phát triển đồng bộ.

Để đạt hiệu quả trong bảo vệ bản quyền âm nhạc, cần có chiến lược phù hợp từng giai đoạn, có trọng tâm, trọng điểm. Trong bối cảnh hiện nay, chiến lược thực thi cần tập trung vào môi trường số như: Truyền thông đến các nhóm đối tượng với cách thức phù hợp, hấp dẫn; nâng cao năng lực cho lực lượng thực thi pháp luật, đặc biệt trên môi trường số; xây dựng chiến lược dài hạn, kết hợp tuyên truyền, giáo dục và áp dụng công nghệ; tăng cường ứng dụng công nghệ trong quản lý bản quyền, xử lý vi phạm bản quyền, đặc biệt trên môi trường số. Chỉ khi pháp luật bản quyền được thực thi nghiêm minh, pháp luật mới đi vào cuộc sống và phát huy vai trò thúc đẩy sáng tạo, phát triển kinh tế-xã hội.