Chuyển mình từ tự phát sang chuyên nghiệp
Tính đến tháng 6/2024, toàn vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) có 2.774 hợp tác xã (HTX) nông nghiệp, chiếm 13% tổng số cả nước. Toàn vùng có 21 Liên hiệp HTX, con số chiếm tới hơn một nửa tổng số Liên hiệp HTX trong cả nước.
Các HTX nông nghiệp tập trung nhiều ở hai lĩnh vực chính là trồng trọt chiếm 50% (1.266 HTX), nuôi trồng thủy sản chiếm 13,5% (327 HTX). Những lĩnh vực khác như chăn nuôi, lâm nghiệp, khai thác thủy sản và cấp nước sạch cho nông thôn vẫn còn rất thấp, cho thấy dư địa phát triển rộng mở nhưng chưa được khai thác hiệu quả.
Trước đây, HTX đơn thuần chỉ là nơi chia sẻ đầu vào sản xuất. Nhưng đến nay, HTX đã trở thành đơn vị tổ chức chuỗi giá trị, từ cung ứng vật tư, kỹ thuật, sơ chế đến liên kết tiêu thụ… Việc ứng dụng quy trình sản xuất hữu cơ, truy xuất nguồn gốc điện tử hay xây dựng nhãn hiệu hàng hóa không còn là điều xa vời. Nhờ vào đó, nhiều sản phẩm nông nghiệp địa phương đã có thể bước chân vào chuỗi siêu thị, cửa hàng tiện lợi, thậm chí xuất khẩu.
HTX kiểu mới cũng mang đến sự thay đổi về tư duy quản trị. Các ban quản lý được đào tạo bài bản, biết cách lập kế hoạch kinh doanh, tiếp cận vốn vay ưu đãi và thực hiện chuyển đổi số. Tại ĐBSCL, sự khác biệt rõ nét ấy có thể thấy ở những HTX như Tân Hưng (Kiên Giang cũ, nay là An Giang) đã xây dựng được thương hiệu “gạo hữu cơ”. Hay HTX Phú Thạnh (An Giang) bên cạnh sản xuất lúa nếp, còn mở rộng sang dịch vụ du lịch và trồng dưa lưới… Những HTX này không chỉ giữ chân người nông dân mà còn tạo sức bật cho sản phẩm địa phương trên thị trường cạnh tranh khốc liệt.
Cùng với sự chuyển mình về mô hình, vùng ĐBSCL cũng ghi nhận bước tiến tích cực về liên kết giữa HTX và doanh nghiệp. Hiện toàn vùng có 1.204 HTXNN tham gia liên kết sản xuất - tiêu thụ, chiếm 43,4%, cao nhất cả nước. Đây là điểm sáng giúp các HTX hình thành chuỗi giá trị theo chiều sâu, từ khâu sản xuất, chế biến đến tiêu thụ và xuất khẩu. Các HTX đã trở thành tác nhân trung gian chủ đạo, điều phối quy trình kỹ thuật và giám sát việc thực hiện hợp đồng liên kết. Điều này giúp sản phẩm đầu ra có tính đồng bộ, bảo đảm chất lượng và đủ khối lượng để đáp ứng nhu cầu thị trường.
Vẫn còn khó khăn cần tháo gỡ
Trong bức tranh tổng thể, tỷ lệ HTX hoạt động hiệu quả tại vùng ĐBSCL hiện đạt tới 84%, cao hơn đáng kể so mặt bằng cả nước. Tuy nhiên, về năng lực nội tại, các HTX vẫn còn nhiều hạn chế: vốn trung bình một HTX là 960 triệu đồng, với tổng tài sản vùng chỉ đạt khoảng 2,58 tỷ đồng. Doanh thu bình quân mỗi năm của một HTX là 2,35 tỷ đồng, bình quân mỗi HTX có khoảng 77 thành viên chính thức. Những con số này cho thấy các HTX vẫn chưa đủ lực để tạo sức bật thị trường nếu không có sự hỗ trợ liên kết và đầu tư chiều sâu.
TS Trần Minh Hải, Phó Hiệu trưởng Trường Chính sách công và Phát triển nông thôn đánh giá, quy mô thành viên trong các HTX ở ĐBSCL còn khá nhỏ bé. Bình quân chỉ khoảng 80 thành viên mỗi HTX, thấp hơn nhiều so con số trung bình 200 thành viên của cả nước, càng kém xa so mô hình HTX ở Thái Lan với quy mô lên đến 1.500 thành viên. Điều này cho thấy tiềm năng liên kết còn rất lớn, nhưng vẫn chưa được khai thác triệt để.
Bên cạnh quy mô, các HTX còn chậm chạp trong áp dụng công nghệ. Đến năm 2024, mới chỉ có 445 HTX ứng dụng công nghệ cao, chiếm vỏn vẹn 16%. Việc áp dụng các tiêu chuẩn GAP hay mô hình sản xuất thông minh nhằm thích ứng với biến đổi khí hậu vẫn còn manh mún, thiếu chiều sâu. Nguyên nhân chủ yếu đến từ năng lực quản trị hạn chế, thiếu cán bộ kỹ thuật, chưa đủ nguồn lực đầu tư thiết bị hiện đại. Nhiều HTX hiện nay vẫn chỉ dừng lại ở dịch vụ đầu vào như giống, phân bón và dịch vụ tưới tiêu, mà chưa mở rộng sang dịch vụ sau thu hoạch hoặc tiêu thụ sản phẩm hiệu quả.
So với một thập kỷ trước, các HTX nông nghiệp tại ĐBSCL đã có bước tiến đáng kể và vẫn là động lực then chốt để nâng cao giá trị nông sản vùng châu thổ trong bối cảnh hội nhập thị trường và đối phó với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, mô hình này vẫn cần một chiến lược đồng bộ về nâng cao năng lực quản trị, phát triển thành viên, tại chuỗi liên kết... Bởi khi được được tiếp sức đúng cách, các HTX sẽ không chỉ tăng thu nhập cho người nông dân mà còn góp phần tái cơ cấu lại ngành nông nghiệp vùng ĐBSCL theo hướng hiện đại, hiệu quả và bền vững.
TS Trần Minh Hải từng chia sẻ, muốn hiện thực hóa thành công “Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao” thì cần đặt nền móng từ chính các HTX. Theo ông, HTX phải đủ mạnh để điều phối dịch vụ đầu vào, mua chung bán chung, tổ chức sản xuất tập trung theo tiêu chuẩn và liên kết hiệu quả với doanh nghiệp.
