Gỡ điểm nghẽn, thúc đẩy nghiên cứu khoa học

Theo Nghị định số 109/2022/NĐ-CP của Chính phủ quy định về hoạt động khoa học, công nghệ trong cơ sở giáo dục đại học, nhóm nghiên cứu mạnh được thành lập trên cơ sở các nhóm nghiên cứu hiện có, phải hội tụ được những giảng viên, sinh viên và những nhà khoa học có uy tín trong và ngoài nước, có đam mê nghiên cứu, vừa có năng lực chuyên môn giỏi. Mỗi năm, nhóm nghiên cứu mạnh bảo đảm công bố ít nhất 10 bài báo trên các tạp chí khoa học thuộc cơ sở dữ liệu của Web of Science và Scopus trong lĩnh vực khoa học, xã hội và nhân văn.

Đại học Quốc gia Hà Nội là một điển hình thành công trong việc phát triển nhóm nghiên cứu mạnh. Trường hiện có 12 đại học thành viên cùng 43 nhóm nghiên cứu mạnh, hoạt động trong nhiều lĩnh vực trọng điểm như: Công nghệ thông tin, môi trường, công nghệ sinh học, tự động hóa… Dự kiến đến năm 2030, số lượng nhóm nghiên cứu mạnh sẽ tăng lên khoảng 100 nhóm, tập trung vào các lĩnh vực công nghệ mũi nhọn như: Trí tuệ nhân tạo, vi mạch, chip bán dẫn.

Năm 2024, Đại học Quốc gia Hà Nội dành khoảng 400 tỷ đồng cho hoạt động khoa học và công nghệ. Cơ sở này cũng vừa thành lập Công viên công nghệ tiên tiến và Đổi mới sáng tạo rộng gần 23 ha; đầu tư xây dựng 213 phòng thí nghiệm, trong đó có một phòng thí nghiệm trọng điểm cấp quốc gia; 10 phòng thí nghiệm và hai trung tâm nghiên cứu trọng điểm cấp Đại học Quốc gia Hà Nội. Kết quả nghiên cứu được ghi nhận với 1.992 bài báo khoa học được công bố trên hệ thống ISI/SCOPUS, tăng 281 bài so với năm 2023, trong đó có 1.217 bài báo thuộc nhóm Q1, Q2 và 69 sáng chế, giải pháp hữu ích. Tỷ lệ công bố khoa học trong cơ sở dữ liệu Scopus thuộc nhóm Q1, Q2 trên tổng số công bố quốc tế đạt 64,3%... Nhà trường phấn đấu đến năm 2030 trở thành đại học nghiên cứu đổi mới sáng tạo thuộc nhóm 300 trường đại học hàng đầu thế giới, phát triển 50 hệ sinh thái đổi mới sáng tạo hạt nhân với các nhóm nghiên cứu mạnh; doanh nghiệp spin-off và các phòng thí nghiệm-trung tâm nghiên cứu trọng điểm.

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Bảo Sơn, Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội, cơ sở này không chỉ hỗ trợ các nhóm nghiên cứu mạnh phát triển toàn diện, bên cạnh đầu tư các phòng thí nghiệm trọng điểm, mà còn bố trí vốn đầu tư cho các đề tài nghiên cứu chất lượng cao. Bên cạnh đó, chế độ đãi ngộ, chính sách trọng dụng các cán bộ nghiên cứu được quan tâm thông qua các đề án: Ươm tạo nhà khoa học trẻ và tăng cường năng lực nghiên cứu khoa học và công bố quốc tế của đội ngũ nhà khoa học, nghiên cứu sinh… Cơ sở này hỗ trợ học bổng lên đến 100 triệu đồng/năm cho các nghiên cứu sinh và 120 triệu đồng/năm cho các tiến sĩ trẻ có năng lực. Các giảng viên là tác giả của những sản phẩm khoa học vượt định mức sẽ được giảm số giờ chuẩn giảng dạy.

Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Thành Huy, Hiệu trưởng Trường đại học Phenikaa chia sẻ, cơ sở này quy định trưởng nhóm nghiên cứu mạnh phải là các nhà khoa học đầu ngành, có kinh nghiệm và thành tích nghiên cứu xuất sắc, có chỉ số ảnh hưởng H-index ≥ 15, và trong 5 năm gần nhất có tối thiểu 30 công trình khoa học được công bố trên các tạp chí uy tín.

Trường đại học Phenikaa hiện có gần 30 nhóm nghiên cứu mạnh và nghiên cứu tiềm năng, tập trung vào các lĩnh vực khoa học, công nghệ trọng điểm. Bên cạnh việc thu hút nhân tài, trường còn có chính sách đầu tư mạnh mẽ về cơ sở vật chất và tài chính cho hoạt động nghiên cứu. Mỗi nhóm nghiên cứu mạnh được cấp tối đa 4 tỷ đồng, mỗi nhóm nghiên cứu tiềm năng được hỗ trợ 2,5 tỷ đồng để đầu tư thiết bị, máy móc. Các đề tài của Quỹ Đổi mới sáng tạo có thể được cấp kinh phí hàng chục tỷ đồng.

Đáng chú ý, nghiên cứu sinh, trợ lý nghiên cứu trong các nhóm được cấp học bổng 8 triệu đồng/người/tháng. Trường cũng trao quyền tự chủ cao cho các trưởng nhóm nghiên cứu, bao gồm quyền tuyển dụng nhân sự và quyết định định hướng nghiên cứu. Trong giai đoạn 2023-2024, các nhà khoa học của trường đã triển khai thực hiện 17 đề tài nghiên cứu cấp Bộ và Nhà nước, 10 đề tài hợp tác nghiên cứu quốc tế, 69 đề tài cấp cơ sở, cùng với hơn 664 đề tài nghiên cứu khoa học và 167 dự án đổi mới sáng tạo của sinh viên. Các nhóm nghiên cứu được Tập đoàn Phenikaa đặt hàng nghiên cứu các lĩnh vực có tính ứng dụng cao như xe tự hành, dược phẩm chữa bệnh, pin năng lượng, các loại vật liệu thông minh.

Theo Tiến sĩ Lê Nguyên Bảo, Giám đốc Trường đại học Duy Tân (thành phố Đà Nẵng), định hướng nghiên cứu ứng dụng chưa phải là thế mạnh của các trường đại học, do đòi hỏi nhiều thời gian, chi phí và nguồn lực. Gần đây, các nhóm nghiên cứu của nhà trường đã triển khai các đề tài, công trình nghiên cứu khoa học theo đơn đặt hàng, có sự tài trợ và hợp tác với các doanh nghiệp hoặc đơn vị ứng dụng. Điển hình như: Hệ thống hỗ trợ huấn luyện hồi sức tim phổi; Nghiên cứu niên đại của các kiến trúc cổ đại Khu di tích quốc gia đặc biệt Óc Eo-Ba Thê…

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Vũ Hải Quân, Giám đốc Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh cho biết: “Theo tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị, vai trò ba nhà là Nhà nước, nhà trường, nhà doanh nghiệp hết sức quan trọng. Việc tăng chi cho nghiên cứu phát triển lên 2% tổng GDP là giải pháp đột phá, bởi khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là động lực phát triển, tăng trưởng của đất nước. Tuy nhiên, việc thương mại hóa kết quả nghiên cứu còn hạn chế do một số quy định về vấn đề chấp nhận rủi ro. Cụ thể, yêu cầu nghiên cứu phải chế tạo ra được các sản phẩm khiến nhà khoa học không dám đầu tư nghiên cứu vào các sản phẩm có tính đột phá, do e ngại trách nhiệm”.

Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị đặt mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam có nguồn nhân lực nghiên cứu khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo đạt 12 người/10.000 dân. Để hiện thực hóa mục tiêu này, các cơ sở nghiên cứu khoa học, nhất là các trường đại học cần đổi mới, nâng cao chất lượng giáo dục, đáp ứng yêu cầu phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Thực hiện công bằng trong chính sách đối với các cơ sở giáo dục đại học công lập và tư thục là một trong những ưu tiên hàng đầu. Song song với đó, các cơ sở giáo dục đại học cần nâng cao vai trò, trách nhiệm trong việc xây dựng định hướng nghiên cứu phù hợp với thế mạnh và nguồn lực.

Mối quan hệ giữa nghiên cứu và thực tiễn cần được tăng cường thông qua việc phối hợp chặt chẽ giữa các cơ sở nghiên cứu và doanh nghiệp để thúc đẩy định hướng nghiên cứu và chuyển giao công nghệ. Theo Nghị quyết số 193/2025/QH15 của Quốc hội, các nhà khoa học được miễn trách nhiệm dân sự khi nghiên cứu thất bại hoặc không đạt kết quả như dự kiến, nếu đã tuân thủ quy trình khoa học và không có hành vi vi phạm pháp luật. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để các nhà khoa học yên tâm nghiên cứu các sản phẩm độc đáo, mới, có tính ứng dụng cao.

Về nguồn lực, cần bảo đảm kinh phí và đầu tư cơ sở vật chất đáp ứng yêu cầu hoạt động nghiên cứu khoa học, đổi mới sáng tạo. Đồng thời, phát triển đội ngũ giảng viên là những nhà khoa học giỏi để đáp ứng nhu cầu giảng dạy chuyên sâu về khoa học cơ bản và khoa học ứng dụng.

Về cơ chế quản lý, việc giao quyền tự chủ tài chính cho các nhà khoa học và đơn vị chủ quản thông qua hình thức “khoán” trong khoa học và công nghệ cần được thực hiện mạnh mẽ hơn. Các cơ sở đào tạo cần bám sát nhu cầu thị trường, xây dựng định hướng nghiên cứu phù hợp, hoàn thiện cơ chế, chính sách đãi ngộ nhằm khuyến khích giảng viên, sinh viên tham gia nghiên cứu khoa học.

Việc quản lý kinh phí nghiên cứu cần được thực hiện chặt chẽ, bảo đảm sử dụng đúng mục đích, hiệu quả. Các cơ quan quản lý nhà nước cần tiếp tục rà soát, điều chỉnh các văn bản quy phạm pháp luật để phù hợp với định hướng phát triển khoa học và công nghệ, nhất là trong lĩnh vực nghiên cứu tại các trường đại học.

------------------------
(*) Xem Báo Nhân Dân từ số ra ngày 23/3/2025.
(Tiếp theo và hết)(★)