Nhiều khó khăn
Ghi nhận tại Thành phố Hồ Chí Minh trong những ngày cuối tháng 10 cho thấy hàng loạt tuyến đường như Nguyễn Duy Trinh, Nguyễn Thị Định, Kỳ Đồng, Lý Chính Thắng, Bùi Thị Xuân, Nguyễn Tri Phương, Nguyễn Hữu Thọ, Phạm Hùng…, rác thường xuyên bị vứt bừa bãi, chiếm cả vỉa hè. Thấy rõ nhất là trên tuyến đường Nguyễn Văn Linh, nơi lưu lượng giao thông đông đúc, hàng chục điểm tập kết rác tự phát xuất hiện gây cảm giác thiếu an toàn, ngán ngại cho bất cứ ai đi qua. Hai đường Hoàng Sa, Trường Sa dọc tuyến kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè cũng tương tự, dù có camera giám sát và biển báo cấm đổ rác kèm mức phạt rõ ràng. Không chỉ tập kết rác gây mất mỹ quan, ô nhiễm môi trường, điều đáng nói nữa, vô số điểm thu hút nhiều người lui tới như công viên, trung tâm thương mại, khu dân cư, trường học, bệnh viện… đều thiếu hoặc không trang bị thùng rác.
Theo số liệu của Sở Nông nghiệp và Môi trường Thành phố Hồ Chí Minh, sau khi mở rộng địa giới hành chính, thành phố có tổng lượng chất thải rắn sinh hoạt phát sinh khoảng 14.000 tấn/ngày, lượng rác tăng trung bình 6-8% mỗi năm. Tuy nhiên, hiện có tới 85% rác vẫn được xử lý bằng phương pháp chôn lấp, chủ yếu tại hai khu vực lớn là Đa Phước (huyện Bình Chánh cũ) và Phước Hiệp (huyện Củ Chi cũ), khu vực Bình Dương và khu vực Bà Rịa - Vũng Tàu.
Dù vậy, phương pháp này đang tiêu tốn diện tích đất khổng lồ với khoảng 300 ha cho mỗi bãi rác, gây phát sinh khí CH4 (metan) - loại khí có hiệu ứng nhà kính gấp 28 lần CO₂. Ngoài ra, nước rỉ rác thấm xuống đất, ô nhiễm nguồn nước ngầm, tạo mùi hôi kéo dài hàng chục năm. Điều đáng nói, hiện Thành phố Hồ Chí Minh có khoảng 750 điểm tập kết rác và 43 trạm trung chuyển song phần lớn nằm xen kẽ khu dân cư, gây mùi hôi, ảnh hưởng mỹ quan và tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn giao thông.
Bên cạnh đó, Sở Nông nghiệp và Môi trường Thành phố Hồ Chí Minh cũng cho biết, thành phố cũng đã đưa vấn đề xử lý rác thải vào danh mục các dự án trọng điểm và kêu gọi nhà đầu tư chiến lược. Mục tiêu không chỉ xử lý rác hiện tại mà còn xử lý triệt để lượng rác tồn đọng tại các bãi rác cũ. Thế nhưng trong quá trình này cũng đối mặt khó khăn về thủ tục đầu tư. Mặt khác, quy hoạch điện còn hạn chế, đặc biệt là việc điều hòa công suất giữa các dự án trong cùng khu vực. Thành phố đã có văn bản kiến nghị Thủ tướng Chính phủ cho phép áp dụng cơ chế linh hoạt để điều hòa năng lượng điện tại các khu vực có nhiều nhà máy đốt rác.
Về phía chuyên gia, PGS, TS Phùng Chí Sỹ - Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ thiên nhiên và Môi trường Việt Nam chỉ rõ, hiện nay, hệ thống pháp lý cho điện rác còn chồng chéo, thiếu hướng dẫn cụ thể; quy định giá trần mua điện chưa đủ hấp dẫn khiến doanh nghiệp khó mạnh dạn đầu tư công nghệ hiện đại. Thủ tục đưa dự án vào quy hoạch điện quốc gia cũng rườm rà, phải xin ý kiến nhiều cơ quan, thời gian kéo dài.
Trao đổi ý kiến về vấn đề này, TS Phạm Viết Thuận - Viện trưởng Kinh tế tài nguyên và môi trường Thành phố Hồ Chí Minh cho rằng, xã hội đang đối mặt với hai thách thức lớn nhất của nhân loại là ô nhiễm môi trường đô thị do rác thải sinh hoạt ngày càng gia tăng và nhu cầu năng lượng sạch cho tăng trưởng kinh tế bền vững.
Trong khi đó, các chuyên gia đưa ra cảnh báo, nếu không chuyển đổi mô hình xử lý, sau 5 năm nữa, Thành phố Hồ Chí Minh sẽ không còn quỹ đất chôn rác. Mục tiêu Net Zero 2050 sẽ khó đạt được, thiệt hại về chi phí môi trường, y tế và khí hậu có thể vượt xa chi phí đầu tư công nghệ.
Công nghệ sẵn sàng, chỉ chờ cơ chế
Theo khảo sát mới nhất, rác thải tại Thành phố Hồ Chí Minh có các thành phần gồm: Hữu cơ 45%; xây dựng - xà bần 27%; nhựa, nylon 9%; đồ dùng, kim loại, chai lọ khoảng 15%. Điều này cho thấy có tới 70% rác có thể tái chế hoặc tái sử dụng. Nếu 50% lượng rác hữu cơ được chuyển hóa thành phân bón hoặc khí sinh học (biogas) và phần còn lại được đốt phát điện, thành phố có thể tái sinh hàng nghìn MWh điện mỗi ngày, đủ cung cấp cho 100.000 hộ dân.
Theo TS Phạm Viết Thuận, vấn đề không nằm ở việc có rác hay không, mà ở cách xử lý rác như thế nào. Nếu biết biến rác thành năng lượng thì không chỉ giảm ô nhiễm mà còn tạo ra nguồn năng lượng tái tạo, thân thiện môi trường, góp phần vào mục tiêu phát thải ròng bằng 0 - Net Zero 2050 mà Việt Nam đã cam kết tại COP26. “Mỗi tấn rác đốt phát điện có thể giảm 0,8 tấn CO₂, tương đương trồng 30 cây xanh trưởng thành. Như vậy, đầu tư công nghệ WtE (đốt rác phát điện - Waste to Energy) chính là đầu tư cho khí hậu và tương lai xanh của thành phố”, ông Thuận chỉ rõ.
Từ đó, ông Thuận đưa ra gợi ý cho Thành phố Hồ Chí Minh thời gian tới cần xây dựng hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn rác thải liên kết nhà nước, doanh nghiệp, khoa học và cộng đồng. Cùng với đó là hoàn thiện chính sách ưu đãi thuế, giá điện, tín dụng xanh cho các dự án đốt rác phát điện. Ngoài ra, phát triển chuỗi công nghiệp hỗ trợ WtE - từ thu gom, vận chuyển, phân loại, đến tái chế tro xỉ. Đặc biệt, cần tăng cường truyền thông, giáo dục cộng đồng, biến phân loại rác thành hành vi văn minh đô thị.
Về phía doanh nghiệp, ông Ngô Chí Thắng - Giám đốc Công ty TNHH MTV Liên hợp Khoa học - Công nghệ Môi trường (Biwase) cho biết, doanh nghiệp đang đầu tư xây dựng nhà máy chuyển hóa rác thải thành năng lượng, với mục tiêu tận dụng tối đa nguồn rác sinh hoạt, biến rác thải không thể tái chế thành nguồn năng lượng sạch. Hiện Biwase đang vận hành nhà máy xử lý khoảng 2.500 tấn rác mỗi ngày, áp dụng công nghệ tách phân hữu cơ và đốt rác phát điện. “Điện rác là hướng đi tất yếu, nhưng để phát triển bền vững, cần cơ chế giá và chính sách minh bạch, phù hợp hơn, giúp doanh nghiệp đủ điều kiện đầu tư công nghệ hiện đại”, ông Thắng nhấn mạnh.
Hiện nay, Thành phố Hồ Chí Minh đã có 5 dự án đốt rác phát điện được cấp phép với tổng công suất thiết kế hơn 340 MW, song phần lớn vẫn chưa thực hiện được do thủ tục đầu tư, quy hoạch điện 7, cơ chế giá điện và công nghệ siêu giới hạn quá cao.
Để khuyến khích các doanh nghiệp tham gia đầu tư lĩnh vực đốt rác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, ông Nguyễn Hồng Nguyên - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Thành phố Hồ Chí Minh cho hay, thời gian tới, Sở tiếp tục tham mưu thực hiện các nhiệm vụ theo Nghị quyết 28/2003 của HĐND thành phố về quy định tiêu chí, tiêu chuẩn và lộ trình chuyển đổi công nghệ xử lý chất thải rắn sinh hoạt từ chôn lấp sang công nghệ có thu hồi năng lượng, nhằm thu hút các doanh nghiệp tham gia đầu tư lĩnh vực đốt rác.
Cùng với đó, Thành phố Hồ Chí Minh đang trình Quốc hội điều chỉnh Nghị quyết 98/2023/QH15 về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển thành phố, đưa vấn đề xử lý rác thải vào danh mục các dự án trọng điểm và kêu gọi nhà đầu tư chiến lược. Mục tiêu không chỉ xử lý rác hiện tại mà còn xử lý triệt để lượng rác tồn đọng tại các bãi rác cũ.
“Tuy nhiên, quá trình này cũng đối mặt nhiều khó khăn về thủ tục đầu tư. Mặt khác, quy hoạch điện còn hạn chế, đặc biệt việc điều hòa công suất giữa các dự án trong cùng một khu vực. Thành phố đã có văn bản kiến nghị Thủ tướng Chính phủ cho phép áp dụng cơ chế linh hoạt để điều hòa năng lượng điện tại các khu vực có nhiều nhà máy đốt rác”, ông Nguyễn Hồng Nguyên thông tin.
