Lý luận – “hệ điều hành” cho chiến lược phát triển
Phát biểu khai mạc, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Minh Huấn, Phó Giám đốc Thường trực Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nhấn mạnh: với mỗi quốc gia, hệ thống tri thức lý luận đóng vai trò như “hệ điều hành” của mọi chính sách phát triển. Theo ông, nếu thiếu nền tảng khoa học xã hội và nhân văn vững chắc, phát triển sẽ thiếu định hướng, đổi mới thiếu bền vững, hội nhập thiếu bản lĩnh và tiến bộ xã hội thiếu chiều sâu giá trị.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Minh Huấn cho rằng thế giới đang chứng kiến sự bùng nổ của công nghệ số, AI và dữ liệu lớn, kéo theo những biến đổi sâu sắc về kinh tế, chính trị, văn hóa. Cùng với đó là sự gia tăng phức tạp của nhiều vấn đề toàn cầu như bất bình đẳng xã hội, biến đổi khí hậu, xung đột lợi ích, yêu cầu bảo vệ các giá trị nhân văn. Những thay đổi nhanh chóng tạo ra cơ hội nhưng đồng thời đặt ra thách thức mới, đòi hỏi tư duy khoa học phải đổi mới toàn diện về lý luận, phương pháp và cách tiếp cận.
Trong bối cảnh đó, khoa học xã hội và nhân văn được nhìn nhận là lĩnh vực giúp con người hiểu chính mình, hiểu xã hội, hiểu động lực phát triển và các quy luật vận động của đời sống. Từ yêu cầu của kỷ nguyên số, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Minh Huấn xác định nghiên cứu cơ bản trong khoa học xã hội và nhân văn không chỉ “dựng xây tri thức”, mà còn góp phần củng cố hệ giá trị, định hình tương lai, giữ gìn bản sắc và chủ động thích ứng với thế giới biến đổi.
Tạo nền tảng tri thức mới và hoàn thiện cơ chế tài trợ
Đồng quan điểm, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đào Ngọc Chiến, Giám đốc Quỹ Phát triển khoa học xã hội và công nghệ quốc gia nhấn mạnh vai trò trung tâm của nghiên cứu cơ bản trong việc tạo dựng nền tảng tri thức mới cho khoa học xã hội và nhân văn. Theo ông, nghiên cứu cơ bản giúp làm sáng tỏ bản chất các hiện tượng xã hội, văn hóa, con người; xây dựng hệ khái niệm, lý thuyết, phương pháp – những “trụ cột” của toàn bộ ngành khoa học xã hội và nhân văn.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đào Ngọc Chiến cho biết Quỹ đã tài trợ nhiều nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản khoa học xã hội và nhân văn trong thời gian qua, qua đó góp phần hình thành nhóm nghiên cứu, đào tạo nguồn nhân lực và thúc đẩy công bố khoa học. Tuy nhiên, chất lượng nghiên cứu chưa đồng đều, công bố quốc tế còn hạn chế và mức độ gắn kết với thực tiễn chính sách cần tiếp tục cải thiện.
Trong định hướng giai đoạn tới, Quỹ sẽ tập trung tăng cường tài trợ các đề tài chất lượng cao; ưu tiên nhà khoa học trẻ, phát triển nhóm nghiên cứu mạnh; khuyến khích nghiên cứu liên ngành, đổi mới sáng tạo, đặc biệt gắn khoa học xã hội và nhân văn với dữ liệu lớn, công nghệ và AI; mở rộng hội nhập quốc tế trong tài trợ và thực hiện nghiên cứu; đẩy mạnh chuyển đổi số, giảm thủ tục hành chính.
Hội nhập tri thức, chủ động đóng góp và những cảnh báo về AI
Trình bày tham luận về “Hội nhập quốc tế và sứ mệnh của khoa học xã hội và nhân văn”, Tiến sĩ Đào Ngọc Báu, Viện trưởng Viện Chính trị và Quan hệ quốc tế (Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh) luận giải: hội nhập quốc tế đang tái cấu trúc không gian tri thức, nơi tri thức trở thành một dạng “quyền lực mềm” gắn với năng lực định hình diễn ngôn và nâng cao vị thế quốc gia.
Theo ông, khoa học xã hội và nhân văn Việt Nam vẫn chủ yếu vận hành trong vai trò tiếp nhận tri thức, năng lực sáng tạo lý luận và đóng góp học thuyết độc lập còn hạn chế, dẫn đến nguy cơ “lệ thuộc tri thức”. Vì vậy, cần bước chuyển từ thụ động sang chủ động: từ bản địa hóa tri thức tiến tới đóng góp học thuyết Việt Nam có giá trị tham khảo quốc tế dựa trên thực tiễn đất nước; đồng thời đổi mới cơ chế đầu tư, đánh giá theo hướng ưu tiên nghiên cứu nền tảng dài hạn và cải cách đào tạo nhằm hình thành năng lực sáng tạo lý luận, tư duy phê phán.
Từ góc nhìn triết học, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Tài Đông, Viện trưởng Viện Triết học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) cảnh báo chuyển đổi số có thể đặt khoa học xã hội và nhân văn trước thách thức về bản sắc và phương pháp luận. Ông nêu nguy cơ lệ thuộc công cụ, suy giảm tư duy phê phán khi nhà nghiên cứu phó mặc các khâu trí tuệ cho AI, làm giảm khả năng thấu hiểu sâu sắc; đồng thời lưu ý rủi ro “thực dân hóa nhận thức” khi sử dụng các hệ thống AI nước ngoài không được huấn luyện chủ yếu trên dữ liệu và hệ giá trị Việt Nam.
Từ các phân tích và kiến nghị, nhiều ý kiến tại hội thảo thống nhất: nghiên cứu cơ bản khoa học xã hội và nhân văn không chỉ là nền tảng tri thức mà còn là sức mạnh mềm, năng lực tự cường và “hệ điều hành” cho chiến lược phát triển quốc gia.
Việc củng cố hệ giá trị, phát triển con người, bảo vệ bản sắc, thiết kế thể chế và nâng vị thế Việt Nam trong không gian tri thức toàn cầu đòi hỏi đầu tư bền bỉ cho nghiên cứu cơ bản, đồng thời đổi mới cơ chế, phương pháp để khoa học xã hội và nhân văn chủ động bước vào giai đoạn phát triển mới-sáng tạo hơn, hội nhập sâu rộng hơn và đồng hành chặt chẽ hơn với yêu cầu phát triển bền vững của đất nước.
![[Video] Internet Day 2025: Kiến tạo không gian số tin cậy](https://cdn.nhandan.vn/images/e53b3df5710fb57b6bbd10e5f520838908cae1f85d134b8721227e792287dfbdb38820352ce7b10e1351e5e82bef99be870af692cafa7935d8020895a1f9f0cf/720.jpg.webp)
