Để phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng, cần tăng cường liên kết giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp, với các hiệp hội, hợp tác xã, chủ vựa, người trồng sầu riêng.
Thiếu liên kết, nhiều bất cập
5 năm gần đây, diện tích trồng sầu riêng trên cả nước tăng nhanh. Đến nay, nước ta có hơn 112 nghìn ha sầu riêng, với tổng sản lượng khoảng 900 nghìn tấn, tập trung ở một số vùng chính như: Tây Nguyên hơn 52 nghìn ha, chiếm khoảng 47% diện tích sầu riêng cả nước; đồng bằng sông Cửu Long 33 nghìn ha, chiếm khoảng 30%; vùng Đông Nam Bộ 21 nghìn ha, chiếm khoảng 19% và một số địa phương khác. Riêng tỉnh Đắk Lắk, đến tháng 6/2023 có khoảng 28,6 nghìn ha sầu riêng và là tỉnh có diện tích sầu riêng lớn thứ hai cả nước, sau tỉnh Tiền Giang, trong đó, diện tích kinh doanh là 9.815 ha, chiếm 34,3% tổng diện tích sầu riêng, với sản lượng khoảng 200 nghìn tấn.
Hai năm qua, giá sầu riêng tăng cao, khi Nghị định thư về yêu cầu kiểm dịch thực vật xuất khẩu chính ngạch sầu riêng vào Trung Quốc được ký kết giữa Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam và Tổng cục Hải quan Trung Quốc, đã tạo ra cơ hội và động lực mạnh mẽ phát triển ngành hàng sầu riêng, làm gia tăng đáng kể thu nhập, lợi nhuận cho nông dân, doanh nghiệp trong chuỗi ngành hàng.
Bước vào vụ thu hoạch sầu riêng năm 2023, người nông dân rất phấn khởi vì sầu riêng được mùa, được giá. Thời điểm đầu vụ thu hoạch, giá sầu riêng đạt hơn 100 nghìn đồng/kg. Tuy nhiên, hiện tượng tranh mua, tranh bán, loạn giá, bẻ cọc, bỏ hợp đồng, phá vỡ chuỗi liên kết đang diễn ra ở các vùng trồng sầu riêng, nhất là khu vực Tây Nguyên, dẫn đến vi phạm các quy định của Nhà nước về mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói, an toàn thực phẩm, tiêu chuẩn…
Tại Diễn đàn “Nhận diện thực trạng liên kết tiêu thụ, xuất khẩu sầu riêng 2023 và giải pháp phát triển hiệu quả, bền vững ngành hàng sầu riêng Việt Nam” được tổ chức tại Đắk Lắk mới đây, ông Nguyễn Ngọc Thạch, Tổng Biên tập Báo Nông nghiệp Việt Nam, đơn vị thường trực Tổ điều hành Diễn đàn kết nối nông sản 970 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho biết: Ngành hàng sầu riêng của Việt Nam đã rơi vào “cái bẫy” mà Bộ trưởng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cảnh báo một năm trước, đó là: “Khi giá cả lên, một bộ phận người nông dân sẽ tăng sản lượng bằng mọi cách, lạm dụng các chất kích thích tăng trưởng, tự phát mở rộng vùng trồng...”.
Thực tế thời gian qua cho thấy, việc tăng giá quá nóng mất kiểm soát, hiện tượng tranh mua, tranh bán, loạn giá, bẻ cọc sầu riêng, tạo ra nguy cơ và hệ lụy rất lớn, ảnh hưởng đến chất lượng, uy tín và thương hiệu sầu riêng Việt Nam trên thị trường xuất khẩu.
Ông Vũ Đức Côn, Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng tỉnh Đắk Lắk cho biết: Hiện nay việc mua bán sầu riêng giữa người dân và doanh nghiệp, hợp tác xã trên địa bàn tỉnh theo ba hình thức.
Thứ nhất, một số doanh nghiệp đặt cọc mua sầu riêng với người dân cách thời điểm thu hoạch hai đến ba tháng bằng ký hợp đồng mua bán theo quy cách và hợp đồng bán xô, số tiền đặt cọc khoảng 30% giá trị theo sản lượng ước tại vườn.
Thứ hai, sau khi được phê duyệt mã số vùng trồng, một số hộ trong vùng trồng đã tự chốt giá với các doanh nghiệp khác ngay tại thời điểm cây sầu riêng bắt đầu ra hoa.
Thứ ba, một số đối tượng môi giới vào tận vườn người dân chốt giá rất cao, từ 80 đến 90 nghìn đồng/kg, mục đích gây nhiễu loạn thị trường.
Trong khi đó, bà Nguyễn Thị Thái Thanh, Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần Ban Mê Green Farm cho rằng: Một trong những khó khăn lớn của ngành hàng sầu riêng là liên kết sản xuất nông nghiệp và tiêu thụ sản phẩm còn thiếu bền vững. Ngành hàng sầu riêng chưa có sự liên kết chặt chẽ giữa các hợp tác xã, nông dân và doanh nghiệp. Các liên kết giữa doanh nghiệp và nông hộ dễ dàng bị bẻ gãy khi giá lên cao, gây mất ổn định ngành hàng và chất lượng sản phẩm tiêu thụ, xuất khẩu.
Trong khi đó, các hợp tác xã chưa thật sự phát huy được vai trò, giá trị của mình tại vùng liên kết. Ông Trần Đình Trọng, Giám đốc Hợp tác xã nông nghiệp và dịch vụ Công Bằng Ea Tu, thành phố Buôn Ma Thuột nêu thực tế: “Do lợi nhuận từ việc xuất khẩu sầu riêng mang lại rất lớn cho nên thời gian gần đây, nhiều doanh nghiệp từ các nơi đến Đắk Lắk thuê cơ sở nhà xưởng thu mua, chế biến sầu riêng xuất khẩu tăng đột biến, dẫn đến tình trạng tranh mua, tranh bán, loạn giá, bẻ cọc, bỏ hợp đồng, phá vỡ chuỗi liên kết, ảnh hưởng rất lớn đến việc thu hoạch của nông dân cũng như hoạt động thu mua, chế biến, xuất khẩu sầu riêng của các hợp tác xã, doanh nghiệp…”.
Bên cạnh đó, vừa qua, một số doanh nghiệp, hợp tác xã thu mua sầu riêng trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk liên tiếp phát hiện bị một số doanh nghiệp ở tỉnh khác giả mạo chữ ký, con dấu để được ủy quyền mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói sầu riêng xuất khẩu, gây thiệt hại cho doanh nghiệp và ảnh hưởng lớn đến uy tín, chất lượng sầu riêng xuất khẩu của Đắk Lắk.
Thắt chặt liên kết để phát triển bền vững
Phát biểu tại Diễn đàn “Nhận diện thực trạng liên kết tiêu thụ, xuất khẩu sầu riêng 2023 và giải pháp phát triển hiệu quả, bền vững ngành hàng sầu riêng Việt Nam”, Bộ trưởng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Lê Minh Hoan thẳng thắn nhìn nhận những bức xúc của ngành nông nghiệp nói chung cũng như ngành hàng sầu riêng. Bộ trưởng cho hay: “Khi vừa ký Nghị định thư về xuất khẩu sầu riêng chính ngạch sang Trung Quốc, tôi đã hình dung được câu chuyện sau đó, lường trước được những khó khăn. Trước đây, có nhiều ngành hàng tiềm năng, ban đầu doanh nghiệp, người dân rất hào hứng phát triển nhưng sau đó lại rơi vào bi kịch, vì chúng ta nghĩ về thời cơ nhiều hơn là nhận diện khó khăn, thách thức”.
Theo Bộ trưởng Lê Minh Hoan, chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn thể hiện qua “hợp tác-liên kết-thị trường”, do đó, phải tổ chức lại cấu trúc ngành hàng bền vững, trong đó phải có sự hiện diện của cả sản xuất và tiêu thụ. Việc tổ chức lại sản xuất không đơn thuần chỉ là cải tiến kỹ thuật gieo trồng mà là tạo ra không gian để nông dân, doanh nghiệp ngồi lại với nhau.
Muốn ngành hàng phát triển hiệu quả phải bắt đầu từ sản xuất, nghĩa là doanh nghiệp đến với người dân ngay từ khi xuống giống để hướng dẫn, tạo niềm tin. Còn nếu liên kết từ khâu tiêu thụ thì lại rơi vào mối quan hệ thuận mua vừa bán. Các doanh nghiệp cần thấm nhuần tư tưởng kinh doanh, buôn bán sầu riêng không chỉ vì lợi nhuận mà còn là trách nhiệm với nền nông nghiệp quốc gia; bán một trái sầu riêng ra nước ngoài còn mang cả hình ảnh quốc gia. Vì vậy, cần chuyển từ quan hệ thuận mua vừa bán sang quan hệ hợp tác.
Bộ trưởng Lê Minh Hoan mong muốn ngày càng có sự liên kết chặt chẽ giữa cơ quan quản lý nhà nước với doanh nghiệp, giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp, giữa doanh nghiệp với hợp tác xã, các hiệp hội, vựa thu mua, nhà vườn để phát triển bền vững ngành sầu riêng của Việt Nam.
Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Đắk Lắk Nguyễn Hoài Dương cho rằng, muốn trái sầu riêng có thị trường bền vững, mọi chủ thể trong chuỗi giá trị cần phải chung sức, chung lòng, hợp tác gắn bó để cùng đi lên. Nông dân, doanh nghiệp, địa phương có vùng trồng và cơ quan quản lý nhà nước, nhà khoa học cần liên kết trong tổng thể không gian phát triển ngành hàng.
Ông Trần Đình Trọng, Giám đốc Hợp tác xã nông nghiệp và dịch vụ Công Bằng Ea Tu đề xuất, để ngành hàng sầu riêng phát triển bền vững, các doanh nghiệp, hợp tác xã cần liên kết với người nông dân từ khâu chọn giống, chăm sóc đến bao tiêu sản phẩm. Có như vậy mới ngăn chặn được tình trạng tranh mua, tranh bán, nhất là tình trạng đặt cọc thu mua vườn sầu riêng rồi bán lại cho các doanh nghiệp lớn hơn để hưởng chênh lệch, làm náo loạn thị trường dẫn đến tranh chấp, gây thiệt hại cho người nông dân.
Tại Diễn đàn “Nhận diện thực trạng liên kết tiêu thụ, xuất khẩu sầu riêng 2023 và giải pháp phát triển hiệu quả, bền vững ngành hàng sầu riêng Việt Nam”, nhiều đại biểu đề xuất cần thống nhất quan điểm, nguyên tắc, yêu cầu về xây dựng liên kết lâu dài, bền chặt, tạo niềm tin, cùng đồng hành, lợi ích cùng hưởng, rủi ro cùng chia sẻ; xây dựng ngành hàng sầu riêng chất lượng, minh bạch, trách nhiệm; tuân thủ đầy đủ, nghiêm ngặt các quy định, chuẩn mực của thị trường, của đối tác… Bên cạnh đó, cần xác định rõ vai trò, trách nhiệm và mối quan hệ của các cấp, các ngành, của hiệp hội, doanh nghiệp, hợp tác xã và người nông dân trong tổng thể không gian liên kết phát triển ngành hàng sầu riêng.
