Kỷ nguyên số là kỷ nguyên mà các thông tin truyền thống như âm thanh, hình ảnh, chữ viết trở thành thông tin số. Kỷ nguyên số bắt đầu năm 1971, khi những bức thư điện tử đầu tiên (email) được gửi đi thành công. Đây cũng chính là thời điểm đánh dấu sự có mặt của loại hình tương tác số, bên cạnh các hình thức tương tác cá nhân truyền thống. Từ một bức email giờ đã thành trí tuệ nhân tạo (AI), và còn gì nữa?
Theo thống kê, năm 2022, cứ 10 người dân trên thế giới thì có 7 người sử dụng điện thoại di động, 62% số dân tiếp cận internet và 60% số dân có tài khoản mạng xã hội. Tại Việt Nam, hiện có khoảng 70 triệu người dùng internet và có hơn 50 triệu người tham gia các mạng xã hội. Những con số biết nói này là minh chứng cho sự bùng nổ không thể chối từ của thế hệ công dân số toàn cầu, và tất nhiên cũng là những khán, thính giả số, mục tiêu của các đài phát thanh, truyền hình.
Phát thanh, truyền hình đang đứng trước sự cạnh tranh gay gắt từ các loại hình truyền thông trên nền tảng số. Sự cạnh tranh này đến cả từ nội dung cho đến cả sự chia sẻ công chúng. Nhu cầu của công chúng là khai thác được thông tin theo nhiều chiều, với nhiều cách thức linh hoạt, phù hợp cách tiếp cận thông tin của từng cá nhân, và khi đó, các nền tảng số tỏ rõ lợi thế so các loại hình báo chí truyền thống như phát thanh, truyền hình. Chỉ với một chiếc smartphone, công chúng có thể thỏa mãn mọi nhu cầu của mình, từ tiếp nhận thông tin, giao tiếp xã hội, giải trí và thực thi các nhu cầu cá nhân, họ không cần phải tìm đến các nhà cung cấp truyền thống về mặt thông tin như phát thanh, truyền hình nữa.
Những khó khăn của phát thanh, truyền hình truyền thống còn thể hiện ở tư duy tiếp cận công nghệ mới, về nguồn nhân lực cũng như hạn chế của ngân sách. Không ít đài phát thanh, truyền hình vẫn còn quan niệm cứ sản xuất và phát sóng, không quan tâm đến khán, thính giả. Do vậy, chuyển đổi số là một cuộc cách mạng mà khởi đầu từ chuyển đổi tư duy trong cách tiếp cận vấn đề, cách tổ chức sản xuất và phân phối sản phẩm trong kỷ nguyên số.
Tuy nhiên, cùng với những khó khăn, kỷ nguyên số cũng mở ra những cơ hội cho phát thanh truyền hình. Việc tận dụng nền tảng số để đưa thông tin đến với công chúng là cơ hội lớn nhất, chỉ với chi phí rất thấp mà có thể tiếp cận với lượng công chúng khổng lồ, so sánh với chi phí rất lớn để truyền dẫn, phát sóng nội dung theo các phương thức truyền thống. Cùng với việc xuất hiện trên nền tảng số, với ưu thế về dữ liệu, về kinh nghiệm, về nội dung thì các đài phát thanh, truyền hình dễ dàng và nhanh chóng thu hút được một lượng công chúng mới. Ngày nay, nội dung đến với công chúng từ mọi phía, tuy nhiên, những nội dung phù hợp, ý nghĩa và đúng thời điểm lại rất thiếu. Chính vì vậy, để bắt kịp xu hướng thời đại, nội dung số phải được sản xuất với chất lượng cao, tốc độ nhanh và nội dung phù hợp thỏa mãn nhu cầu thị trường. Khi nền tảng số gắn chặt với công chúng số, khi có khả năng tiếp cận trực tiếp và không giới hạn với hàng triệu công chúng, cũng là hàng triệu khách hàng tiềm năng thì câu chuyện có doanh thu từ nội dung báo chí là điều hiển nhiên. Bài toán kinh tế báo chí sẽ được giải đáp nhanh chóng.
Tại Việt Nam, các đài phát thanh, truyền hình cũng không nằm ngoài xu hướng chuyển đổi số. Chiến lược “Chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030” đề ra nhiều mục tiêu cụ thể, trong đó quan trọng nhất là đưa thông tin lên nền tảng số và sử dụng công nghệ số, tích hợp dữ liệu số để tối ưu hóa hoạt động. Tuy nhiên, tại Việt Nam, đặc biệt là các đài phát thanh, truyền hình địa phương, việc ứng dụng nền tảng số mới chỉ dừng lại ở việc đăng, tải nội dung lên các kênh mạng xã hội chứ chưa có sự đầu tư phát triển nội dung, chính vì vậy, việc phát triển các nền tảng số, truyền hình, phát thanh trên internet ở Việt Nam chưa kéo được khán, thính giả trở lại với phát thanh, truyền hình.
Để phát thanh, truyền hình Việt Nam vượt qua những khó khăn, thách thức trong kỷ nguyên số và thực hiện thành công chuyển đổi số, cần đề ra chiến lược phát triển thích ứng với kỷ nguyên số, dựa trên ba trụ cột chính:
Nội dung số
Việc kỷ nguyên số ra đời cũng chứng kiến sự xuất hiện của khán, thính giả số. Khán thính giả số không còn thụ động chờ thông tin, họ chủ động tìm kiếm, sàng lọc và thụ hưởng những thông tin từ các phương tiện truyền thông phù hợp. Hướng đối tượng là yêu cầu tất yếu đối với các đài phát thanh, truyền hình trong kỷ nguyên số. Các đài phát thanh, truyền hình cần đặt mình vào vị trí của khán, thính giả và gặp họ trong không gian của họ, tức là trong các chương trình mà khán, thính giả cảm thấy phù hợp và yêu thích. Hiểu rõ khán, thính giả của mình và phục vụ họ, chứ không cố gắng thu hút tất cả mọi người mới là hướng đi đúng đắn cho các đài phát thanh, truyền hình trong kỷ nguyên số.
Yếu tố con người là vấn đề trung tâm trong phát triển nội dung số, từ những phóng viên, biên tập viên, đến khán, thính giả, mà trong kỷ nguyên số, chính khán, thính giả lại trở thành người sáng tạo nội dung. Với sự xuất hiện của những bot AI (trí tuệ nhân tạo), vai trò của các phóng viên, biên tập viên càng bị cạnh tranh nghiêm trọng. Không cách nào khác, bản thân những phóng viên, biên tập viên phải trở thành phóng viên số, cùng với nhãn quan sắc bén, ngòi bút sắc sảo là những kỹ năng làm việc trên không gian số.
Theo một báo cáo của Bộ Thông tin và Truyền thông, thì độ tuổi trung bình của nguồn nhân lực phát thanh, truyền hình tại Việt Nam hiện nay là 42, điều này là rào cản cho việc chuyển đổi số ở lĩnh vực này. Làm cách nào để trẻ hóa đội ngũ là vấn đề cần được các đài phát thanh và truyền hình quan tâm.
Truyền tải số
Tháng 1/2017, Na Uy trở thành nước đầu tiên trên thế giới chính thức bỏ phát sóng phát thanh qua sóng FM mà chuyển 100% sang công nghệ số. Thời đại công nghiệp hóa khiến nhịp sống trở nên hối hả hơn, vì thế, các đài phát thanh, truyền hình cần có mặt ở khắp mọi nơi, tận dụng mọi không gian phù hợp và biến mỗi nền tảng thành trạm phát sóng của mình, và điều quan trọng nhất là phải được khán, thính giả tìm thấy dễ dàng. Cùng với những lợi ích khổng lồ như giúp tiết giảm đến 90% chi phí so với các phương thức truyền tải truyền thống, hầu như không có giới hạn về không gian địa lý… phương thức truyền tải số còn có một lợi thế cực kỳ lớn so với các phương thức truyền tải truyền thống, đó là khán thính giả không còn bị phụ thuộc vào khung chương trình phát sóng real time của các đài phát thanh, truyền hình mà có thể nghe, xem bất kỳ nội dung nào mình thích tại bất kỳ thời điểm nào.
Tương tác số
Đã qua rồi thời kỳ thông tin được đưa từ các Đài đến khán, thính giả theo một chiều. Tương tác số cho phép thay thế ở mức độ cao hơn và dễ dàng hơn các hình thức tương tác cá nhân - cá nhân, cá nhân - cộng đồng. Vì thế, điều mà khán, thính giả trong kỷ nguyên số cần là họ muốn cảm thấy mình là một phần của câu chuyện đang diễn ra, vì nó bảo đảm sẽ thu hút họ, khuyến khích họ nghe tiếp, nghe lại và tham gia. Việc xây dựng một cộng đồng số, bao gồm các khán, thính giả số, tạo điều kiện để cộng đồng này tham gia phát triển nội dung của các chương trình phát thanh, truyền hình sẽ là ý tưởng không tồi để kích hoạt sự tương tác hữu cơ và tạo cuộc trò chuyện với cộng đồng khán, thính giả của các đài phát thanh, truyền hình, mở rộng phạm vi tiếp cận thương hiệu của các đài.
Vấn đề cuối cùng đặt ra là các đài phát thanh, truyền hình Việt Nam cần nhận thức rõ những khó khăn, thách thức cũng như cơ hội phát triển trong kỷ nguyên số, để từ đó chấp nhận dấn thân vào những đổi thay to lớn đang diễn ra hằng ngày, hằng giờ, tạo nên những chiến lược đầu tư phù hợp để phát triển.
