Người Hà Nhì ở Lai Châu phần lớn ở các xã biên giới của Lai Châu như Thu Lũm, Tá Bạ, Mù Cả, Hua Bum, Phong Thổ, Dào San... Trong bức tranh 20 dân tộc của Lai Châu, đồng bào Hà Nhì chiếm gần 4% dân số, sở hữu kho tàng văn hóa phong phú, giàu bản sắc. Trước tác động của đời sống hiện đại, nhiều giá trị truyền thống từng đứng trước nguy cơ mai một. Từ năm 2021, khi Tỉnh ủy Lai Châu ban hành Nghị quyết 04-NQ/TU về bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa gắn với phát triển du lịch, cộng đồng Hà Nhì ở thượng nguồn sông Đà đã chủ động khôi phục, gìn giữ và trao truyền di sản của cha ông, tạo động lực mới cho phát triển bền vững.
Sau sáp nhập, xã Thu Lũm có hơn 5.200 nhân khẩu với 17 bản, trong đó trên 90% là đồng bào Hà Nhì, cùng cộng cư với người La Hủ và Dao. Theo ông Lý Chùy Hừ, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Thu Lũm, hiện nay toàn xã có 15 đội văn nghệ với gần 200 thành viên; trong đó, 14 đội là của người Hà Nhì. “Có thể nói, chưa bao giờ phong trào văn hóa, văn nghệ lại phát triển như hiện nay”, ông Hừ chia sẻ.
Vào mỗi dịp cuối tuần, đội văn nghệ bản Ka Lăng lại tụ họp tại nhà văn hóa để luyện tập. Tiếng hát hòa cùng âm thanh của sáo trúc, chiêng, trống, đàn ba dây vang lên rộn rã. Không chỉ gìn giữ nghệ thuật trình diễn, đồng bào còn duy trì nhiều trò chơi dân gian như đánh cầu lông gà, chơi đu, đánh cù, kéo co, đẩy gậy… tạo nên không gian sinh hoạt văn hóa sôi động, giàu bản sắc.
Nghệ nhân Sì Hừ Pứ (70 tuổi), người từng được xem là giọng hát dân ca hay nhất vùng, không chỉ hát hay mà còn thạo khèn môi, trống, đàn ba dây và kiên trì truyền dạy cho lớp trẻ. Bà cho biết, những năm gần đây, các đội văn nghệ Hà Nhì được tham gia nhiều sự kiện lớn như Tuần Văn hóa-Du lịch Lai Châu tại Thành phố Hồ Chí Minh, Lễ hội ném Còn ba nước Việt Nam-Lào-Trung Quốc… Điều đó cho thấy văn hóa Hà Nhì ngày càng được Đảng, Nhà nước quan tâm.
Theo anh Mạ Lý Phạ, cán bộ văn hóa xã Thu Lũm, đồng thời là tay trống chủ lực trong các màn trình diễn, tiếng trống giữ vị trí đặc biệt trong đời sống tinh thần người Hà Nhì. Trống tượng trưng cho tiếng sấm đầu mùa, báo hiệu một năm gieo trồng mới. Nhiều bài múa trống mô phỏng hành trình khai phá đất hoang, dựng bản, gieo trồng và thu hoạch, thể hiện niềm tin vào mùa màng tươi tốt, cuộc sống bình yên.
Cùng với Nghị quyết 04 của Tỉnh ủy, Dự án 6 thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi đã tạo động lực quan trọng cho công tác bảo tồn văn hóa. Hằng năm, mỗi đội văn nghệ được hỗ trợ 20 triệu đồng để mua sắm nhạc cụ, trang phục, đạo cụ và tổ chức truyền dạy. Từ nguồn lực này, nhiều giá trị văn hóa cốt lõi được khôi phục, đặc biệt là các điệu múa truyền thống; trong đó, điệu xòe Hà Nhì đang lan tỏa mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng.
Tại xã Mù Cả, trường ca “Xa Nhà Ca” - Pho sử dài 3.590 câu, chia thành 11 phần - từ lâu được xem là di sản tinh thần đặc biệt quý giá. Trường ca thường được các nghệ nhân, người già trao truyền bằng hình thức truyền miệng suốt đêm trong các dịp lễ trọng. Tuy nhiên, việc nhiều nghệ nhân lớn tuổi qua đời khiến nguy cơ thất truyền hiện hữu. Năm 2022, cố nghệ nhân Pờ Lóng Tơ đã truyền dạy “Xa Nhà Ca” cho 20 học viên ở các xã Mù Cả, Ka Lăng, Thu Lũm; đến năm 2023, Câu lạc bộ Bảo tồn hát dân ca, dân vũ Hà Nhì xã Mù Cả được thành lập với 24 thành viên sinh hoạt thường xuyên.
Vừa qua, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quyết định công nhận Nghệ thuật trình diễn dân gian, ngữ văn dân gian diễn xướng “Xa Nhà Ca” và Nghệ thuật xòe Hà Nhì vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là dấu mốc quan trọng, khẳng định giá trị đặc sắc và sức sống bền bỉ của văn hóa Hà Nhì giữa đại ngàn biên cương Tây Bắc.
Hằng năm, đồng bào Hà Nhì vẫn duy trì các nghi lễ truyền thống như lễ Gạ Ma Thú (lễ cúng rừng), Tết Ré Cu Chà (ăn tết mùa mưa), Tết Hồ Sự Chà (ăn tết truyền thống)… để thể hiện tinh thần cố kết cộng đồng, bảo tồn và giữ gìn văn hoá truyền thống của dân tộc.
Theo nghệ nhân Lỳ Na Xó (68 tuổi), di sản không chỉ nằm ở những bài hát, điệu múa hay phong tục, mà còn ở ý thức gìn giữ của mỗi người dân. Bảo tồn văn hóa Hà Nhì vì thế không chỉ là việc của riêng cộng đồng, mà là trách nhiệm chung trong hành trình xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, để những giá trị truyền thống ấy tiếp tục ngân vang giữa đại ngàn Lai Châu.
