Thực trạng đáng báo động
Từ nhiều năm nay, dọc các tuyến kênh biên giới Tây Ninh, từ cửa khẩu Bình Hiệp đến Mộc Hóa, rác bao bì và chai lọ thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) bị vứt bừa bãi, trôi lấp kín dòng nước. Ghi nhận thực tế cho thấy chỉ cần đi vài đoạn đã bắt gặp một điểm đốt “rác độc”.
Trên nhiều tuyến kênh nội đồng ở miền Tây, các bể chứa vỏ chai thuốc BVTV từng được kỳ vọng giúp giảm “rác độc” nhưng thực tế lại bị thiếu duy tu, thiếu giám sát và dần bị bỏ quên. Tại kênh Mười Thước (TP Cần Thơ), một bể chứa giữa ruộng đã biến thành điểm tập kết rác, từ chai lọ nhựa, lon nước ngọt đến vỏ thuốc sâu.
Khu vực chung quanh cũng bị kéo theo hệ lụy. Bãi đất trống thành nơi đổ rác tự phát, đường dân sinh bị lấn chiếm. Nhiều bể chứa vốn dành cho bao gói và chai thuốc BVTV sau sử dụng nay lại đầy rác sinh hoạt.
Việc bao bì thuốc BVTV chứa tồn dư hóa chất, khi bị ném xuống ruộng hoặc xuống kênh rạch sẽ ngấm trực tiếp vào đất và nguồn nước, làm giảm chất lượng đất, gây suy thoái vi sinh vật có lợi, kéo theo năng suất cây trồng giảm dần qua từng vụ. Hóa chất tồn lưu còn có thể đi vào chuỗi thực phẩm, làm giảm chất lượng nông sản và tăng rủi ro mất an toàn thực phẩm.
Theo bà Betty Pallard, chuyên gia môi trường quốc tế và Giám đốc Tầm nhìn của ESGs & Climate Consulting, việc đốt bao bì thuốc BVTV là hành vi đặc biệt nguy hiểm. Hành động này giải phóng các chất độc như dioxin và furan, có khả năng tích tụ trong chuỗi thức ăn và gây ung thư, suy giảm miễn dịch.
Bên cạnh trồng trọt, theo nghiên cứu của GS, TS Nguyễn Hồng Quân, Viện Nghiên cứu phát triển kinh tế tuần hoàn, mô hình lúa - tôm truyền thống tại Thạnh Phú (Bến Tre) đang bộc lộ nhiều hạn chế. Việc đốt rơm rạ gây lãng phí và phát thải khí nhà kính, bùn thải ao tôm không được xử lý làm ô nhiễm môi trường, trong khi sản xuất vẫn phụ thuộc nặng vào phân bón và thuốc hóa học. Hệ quả là đất đai suy thoái, năng suất thiếu ổn định.
Muốn thay đổi thực trạng phải thay đổi tư duy
Trước thực trạng này, dù còn rời rạc, một số mô hình xử lý đã cho thấy hướng đi khả thi. Nhiều hợp tác xã phối hợp doanh nghiệp đặt thùng thu gom bao bì thuốc BVTV ngay tại ruộng và thu gom định kỳ. Một số doanh nghiệp đưa vào sử dụng bao bì phân hủy sinh học, phù hợp với sản xuất an toàn. Ở nhiều địa phương, túi thu gom được đặt tại đầu bờ để nông dân bỏ bao bì sau khi phun thuốc. Nhiều nơi còn thực hành kinh tế tuần hoàn với quy trình canh tác được xây dựng với kỹ thuật đồng bộ, giúp khép kín hoàn toàn vòng lặp dinh dưỡng và năng lượng ngay tại trang trại.
Tuy nhiên về lâu dài, bà Betty Pallard, chuyên gia môi trường quốc tế và Giám đốc Tầm nhìn của ESGs & Climate Consulting cho rằng, cần sớm thiết lập một hệ thống thu gom bao bì thuốc BVTV bền vững, trong đó nhà sản xuất tham gia theo mô hình Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR). Vấn đề không dừng lại ở khâu sử dụng mà quan trọng hơn là cách xử lý chất thải sau đó.
Điểm chung của những loại rác này là thiếu hoàn toàn hệ thống thu gom. Hầu hết xã nông thôn không có điểm tập kết chuyên biệt cho rác nông nghiệp, cũng không có đơn vị xử lý. Vì vậy, cách xử lý phổ biến nhất của người dân vẫn là vứt xuống mương, sông hoặc đốt ngay trên đồng.